İRAN HALISI NEDİR

İran Halısı Özellikleri

İran halısı, yün ipliği ve ipek kullanılarak yapılan ve daha çok İran ve Türk düğüm teknikleri ile dokunan bitkisel boyalarla renklendirilen kaliteli halılardır.

Halıdan söz edildiği zaman akla ilk gelen ülkeler Türkiye ve İran’dır. Zira dünyanın en ünlü el sanatları arasında yer alan halının ilk örnekleri bu toplumun insanlarının ellerinden çıkan, kendi teknikleri ile yarattıkları, akıl almaz bir işçilikle dokudukları ve inanılmaz bir uyum sergileyen kök boyaları ile renklendirdikleri özgün el halılarıdır. İran, el sanatları bakımından gelişmiş bir ülkedir.

Günümüzde halı dokumacılığı İran daki en yaygın el sanatıdır. İran halıları zengin renkleri, olağanüstü sanatsal desenleri ve kaliteli tasarımları ile dünyaca ünlüdür. Tüm dünyadaki önemli binalarda müzelerde ve konaklarda ilan edilen İran halısı en fazla değer verilen mülk olarak kabul görmektedir. Özellikle halı dokumacılığı, çanak çömlek ve mücevherat imalinden hayli ileridir.16. yüzyıldan itibaren önemli bir yer tutmaya başlayan İran’ın el emeği ile dokunan halıları dünyaca meşhurdur.

Geleneksel motiflerle süslü halı ve kilim dokunur. Oto sanayi kurulmuş olmasına rağmen, ülke ihtiyacını henüz karşılayacak düzeyde değildir. Acem halısı İran halısına verilen addır. Aslında, çoğunluğu ve en iyileri İran daki Azeri, Türkmen ve Kaşkay gibi Türk halklarınca dokunan, başka bir deyişle Türk halılarıdır. Düğüm tarzları da Türkiye de dokunan halılardan farklıdır. Acem düğümü veya İran düğümü denilen dokuma tarzı Gördes düğümü veya Türk düğümü şeklinde anılan dokuma tarzından daha gevşek, kalite ve dayanıklılık açısından daha zayıftır.

İran Halılarında Kullanılan Renkler

Bilinen en eski yün halı olan Pazirik eski İran’daki gelişmiş boya ve dokuma endüstrisinin bir kanıtıdır. İran halısı olmasından ötürü Pers desen ve motiflerini ağırlıklı olarak taşı- yan bir halıdır. Halıcılıkta boya, dokumacılık endüstrisinde önemli bir yer tutar. Geleneksel boyalar doğadaki kök boya, çivit otu, zerdeçal, kımız böceği, ceviz, nar kabuğu vb. çeşitli bitki ve otlardan üretilmektedir. Günümüzde geleneksel doğal boyalar artık yerini yavaş yavaş genelde ithal edilen yapay kimyasal boyalara bırakmaktadır.

İran Halısında Kullanılan Boyalar

Sentetik boyaların kullanımından önce bütün boyalar doğal ve bitkiseldi. Kömürden çıkarılan kimyasal bileşikler kimyasal boya üretim endüstrisini de genişletmiştir. Çoğu halı üreticisi günümüzde hem daha ucuz hem kullanımı daha kolay olduğu için kimyasal boyaları tercih etmektedir. Ancak çoğu Pers üreticisi günümüzde hala yan etkisi olmaması ve sağlık açısından daha uygun olmasından ötürü doğal boyaları tercih etmektedir.

İran Halısında Pers Boyaları

Renklerin insan hayatında var olması doğayla bütünleşmesinin bir sonucudur. Ancak doğuya özgü renkler insanların duygularını ifade ederken dış etkenlere/gerilimlere karşı bir tür refleks niteliği taşır. Belli çağlarda Persler renkleri dekoratif sanatlarda güçlü bir ifade şekli olarak geliştirmiştir. Hiç kuşkusuz Persler’in öznel ve mistik düşünceleri geleneksel seramik, minyatür ve çini sanatlarında renklerin kullanımının gelişimine katkısı büyük olmuştur.

İran Halıları Çeşitleri

İran’da halıcılık, Selçuk Türkleriyle başlar. İran halılarının eski örnekleri bulunmamakta, yalnız, M.S. ve 14 ve 15 yüzyıla ait minyatürlerde halı desenlerine rastlanmaktadır. İran halıcılığı 16. yüzyıldan sonra özellik kazanmaya başlamıştır. En parlak dönemi de bu tarihlerden sonra olmuştur. Bu dönemde halı, saray için ve saraya bağlı olarak yapılıyordu. XIX. yy.’dan itibaren de iyi ticaret organizasyonları kurulması ile İran dünya halı ticaretinde birinci halı ihracaatcısı ülke durumuna getirmiştir.

İran halı sanatı, 16. yüzyılda Safaviler döneminde doruk noktasına ulaşmıştır. Bu sanata ait ilk somut kanıtların da bu döneme ait olması bu bilgiyi doğrulamaktadır. Bu döneme ait yaklaşık olarak 1500 örnek dünyanın çeşitli yerlerindeki müzelerde ve özel koleksiyonlarda muhafaza edilmektedir. Şah Abbas hükümdarlığı süresince, ticaret ve sanatta ilerlemeler kaydedilmiştir. Şah Abbas, Avrupa ile ilişkileri destekleyerek ticareti geliştirmiş ve aynı zamanda başkent İsfahan’ı görkemli bir şehre dönüştürmüştür. Bunlar dışında halılar için bir kraliyet atölyesi kurmuş, bu atölyede yetenekli zanaatkar ve tasarımcıların muhteşem örnekler yaratmasını teşvik etmiştir.

O dönemde dokunan halıların büyük çoğunluğunda ipek kullanılmıştır. Birçok uzman, bu halıların halı tasarım konusunda gelinen en yüksek seviyeyi temsil ettiğine inanmaktadır. Şah Abbas ayrıca, halılarda altın ve gümüş iplik kullanımını geliştirmiştir. Bu yöntemle üretilmiş olan halılardan biri olan ve taç giydirme töreninde kullanılmış halı bugün Kopenhag’daki Rosenburg Şatosu’nda korunmaktadır. Bu özel parça, kadife yüzeyli bir hava sahip olup altından parlayan bir alt tabana sahiptir. Elbetteki bu halılar sadece kraliyet mensupları ve asilzadeler için özel olarak dokunmuştur ve herhangi bir altın hazine kadar sıkı bir şekilde korunmaktadır.

Çeşitli İran Halıları

Keşan Halıları

Keşan Orta İran’da yer alır. İranın en güzel ve en kıymetli halılarındandır. Kadife gibi parlak ve yumuşaktır, ince işlenmiştir. Her santimetrede 10-14 düğüm vardır. Genellikle koyu renklerle dolu desenler işlenmiştir. Burada dokunan halıların ana özelliği ipekli halılar olmalarıdır. Düğümlerde de ipek kullanılmıştır. Bunların oranlarına düğümlere bağlı olarak da altın ve gümüş sırmalara rastlanır. Altın ve gümüş sırmalar İsfahan halılarında da kullanılmıştır. Keşan halılarında da ana kompozisyon madalyonlardır. Tebriz halılarında olduğu gibi zemin ortasını belirlemek amacıyla bu madalyonlar yapılmışlardır.

Isfahan Halıları:

17. yy.’da İran Şehinşah’ı Şah Abbasi tarafından İran’ın merkezi Isfahan’da çeşitli halılar dokunmuştur. Bu biraz da şah Abbas I.’in kurduğu atölyelerin gayretleriyle olmuştur. Fakat bu devir fazla sürmemiş, Şah Abbas’ın ölümünden sonra kısa zamanda dağılmıştır. Uzun zaman genel bir uyum altında Polonya halıları olarak literatüre giren bu halıların İran’da dokunduğu anlaşılarak bu isim düzeltilerek ŞAH ABBAS DEVRİ ISFAHAN HALILARI ismi en doğru isim olarak yerleştirilmiştir. Ismarlanmış olana yapıldıkları için üzerinde POLONYA ailesi ile birlikte çeşitli Avrupa ülkelerinin armalarına da rastlanmaktadır. Teknik deseni ve kompozisyon özellikleri bakımından belli bir görüş ve kompozisyonu olması nedeniyle dikkati çeken Isfahan halıları eklektik bir üslup içinde yer alır. Bunun için de Isfahan halılarını gruplandırmak zordur. Çeşitli ustalar elinden çıktığından çeşitli bölgesel özellikleri de gösterir.

Kirman Halıları:

Kirman İran’ın güney doğusunda bir halı merkezidir. Daima kuzu yünü istimal edildi- ğinde uzun, havlı, mukavim, yumuşak ve gayet sıkı dokunuşludur. Desen pek karışık ve tamamiyle Şark ve İran tipidir. Belirli kompozisyonla göstermesinden dolayı ayrı bir özellik olarak ele alınıp incelenecektir. Bunlarda teknik desen, renk ve kompozisyon özellikleri yö- nünden farklılıklar gösterilir. Sine düğümde dokunmuş halılarda sadece yünden dokunmuşlar ipek, altın gümüş sırmalara yer verilmiştir. Atış ve Argaçları yünden olduğu halde bazen pamuk da kullanılmıştır. Bordürleri çok dardır. Esas bordür diğer halılarda gördüğümüz tali bordür genişliğinde zemine katılmıştır. Bu yüzden iki halı yan yana konulduğunda örnekler birbirinin üstünden devam ediyor gibidir. Bu halılar Avrupa ressamlarının tablolarında ve minyatürlerinde tasvir edilmemiş halıların da kompozisyon bakımından Kirman halılarında ana unsur baklava örnekleridir.

Herat Halıları

Sıkı örülmüş uzun ve dardır. İpi incedir. Bunlarda kullanılan yünler yumuşaktır. Dokunuşu yumuşak ve yünleri parlaktır. Hurma, balık yahut armut şeklindeki resimler ekseriyeti teşkil eder. Zeminin rengi kırmızı veya koyu mavidir. Umumiyetle geniş kitabe ve resimler ile hurma ve çiçek resimlerini havi bir zemini vardır. Galip renk hafif pembe ve mavi ile siyahtır. Asır görmüş antikaları meşhurdur.

Bahçeli İran Halıları

Geniş bahçe formlarının verildiği bu halılarda bazen bir taht sahnesi halının belirli kö- şelerine yerleştirilmiş bulunuyor. Zeminler bir orta eksen ortasında önce geniş kanallara, bunların kesiştiği bilgilerde küçük havuzlarda bölünerek birbirini dikey olarak kesen dikdörtgen sahalar meydana gelir, sora her dikdörtgen sahada kendi arasında daha küçük arklarla bölümlenir. Halıya bahçe formunun verildiği bahçe içinde tasvir bunun çeşitli çiçek ağaç ve zümrüt, yakut vs. ile bir mozaik titizliği ile üslendiği anlaşılmaktadır. Bahçeli İran halıları düğümlü ve güzel bahçe veren suların hareketini ve dalgalanmayı belirten içinde balıklar, ördekler, çeşitli su hayvanlarının tasvir edildiği halılardır. Bahçelerdeki bölümlü kanallar ve küçük arklar realist bir anlayışı ele alınmıştı. Bu tip halıların yapıldığı bölge oluşu K. Batı İran’da yapılabileceği içindeki figürlerle stilizasyona uğrayan bazen geometrik bir şekil belirtilmiş ve hepsinin ona kompozisyonuna kendi içinde bütünleşmiş kanal ve arklardır.

Portekiz Halıları

Bu halıların İran’da dokunarak Portekiz’e gönderildiği anlaşılmaktadır. Halılar üzerindeki kompozisyonlarda bu isim verilmesine farklılık kazandıracak çeşitli tasvirler vardı. Bu halılar da İran halılarına benzer. Geri kalan kısımlardaki figür tasvirler tamamıyla yabancı üsluptadır. Bu özellikleri şu şekilde sıralayabiliriz. Halının ortasını teşkil eden son derece hareketli girintili çıkıntılı dış madalyon şeklinden sonra sol üst köşede geri tasvirleşme yer almıştır. Bu gemiler ortalarındaki bayraklardan anlaşılacağı gibi Portekiz armalarını taşır. İki ucu baş başa şeklinde belirtilmiş o devrin kadırgalarına benzer. Uygurların ev mimarisinin çatı formundaki kıvrımlar daha sonra Osmanlı kadırgalarını etkiler.

İran Halılarının Ülkemizdeki Yeri Önemi

İran ve bölgelerinde dokunan halılar, farklı zenginlikte ve her birisi ayrı bir sanat eseri olduğu için Türk halı sanatında önemli bir yere sahiptir. Geçmişte ve günümüzde İran halılarında kullanılan desen, renk, düğüm şekli de Türk halıları ile bir etkileşim içerisinde olmuştur. Günümüzde halı şirketleri vasıtasıyla İran’a özgü halılar yapılmakta ve gönderilmektedir.

İran Halılarının Dünyadaki Yeri Önemi

Efsanevi İran halısı dünyadaki diğer ülkelerin ulusal ve etnik yapılarına özgü sanayilerinden daha önde ve kalıcı bir şöhret kazanmış ve hatta bu şöhret, efsanelerin doğduğu kıta olarak bilinen doğu dünyasında bile dilden dile dolaşır hale gelmiştir. Beşer tarihindeki uluslararası müzelerin en önemli dekoratif unsuru ve en büyük iftihar kaynağı olarak değerlendirilen halılar, İran milletinin yetiştirdiği emsalsiz ustaların elinden çıkma eserlerdir. Nasırlaşmış ve her biri marifetle dolu zarif ince parmakların sabırla ve özenle dokuduğu ve büyük zahmetlerle meydana getirdiği bu eserler gelecekte de İran milletinin iftihar kaynağı olmaya devam edecektir.

Yıllık halı üretiminin büyük bölümünü, cm2 de en fazla 35 düğüm bulanan halılar teş- kil etmekte ve gerek yurt içi, gerekse yurt dışında yoğun bir taleple karşılanmaktadır. XIX. yy.’dan itibaren de iyi ticaret organizasyonlarının kurulması İran dünya halı ticaretinde birinci halı ihracaatcısı ülke durumuna getirmiştir. İran halı dokumacılığı günümüzde de devam etmektedir. Dünya İran halılarını izlemekte ve değerlendirmektedir.