YÜN KEÇE HAZIRLAMA

Keçe bir çeşit yündür. Yün ısı basınç ve nem altında keçeleşir. Aslında koyunların yünleri de kesilmeseydi keçeleşirdi. Sıcak sabunlu su yünü kaygan hale getirir ve lifin üzerinde ince ipliklerin açılmasına neden olur. Bu ince iplikler karıştırılarak lifin tekrar eski haline gelmesi engellenir. Bu haldeki lifler soğutulup, kurutulup preslenince iplikler birbirlerine geçerek keçe dediğimiz dayanıklı ve uzun ömürlü ürünü oluştururlar.

Doğal olarak farklı tür ve ebatlarda keçe üretebilmek daha karmaşıktır. Farklı ısı ve basınçlar ve liflerle beraber farklı malzemeler, kimyasallar kullanılarak farklı tip ve kullanım amaçları olan keçeler oluşturulur. Çok ince, Çok kalın kadife gibi yumuşak yada taş gibi sert keçeler bu şekilde üretilirler. Yün keçelerin belkide sayılmayacak kadar fazla çeşidi bulunur.

Resim 2.2: Yün elyafındaki kirliliğin bölgelere göre farklılığı

Yünü Ayırma

Kırkımdan önce veya kırkımdan sonra yıkanan yün elyafı keçe üreticisine temiz olarak getirilmektedir. Bu nedenle keçe yapım atölyelerine ulaşan yüne uygulanan ilk işlem, yünün kalitesi veya rengine göre ayrılmasıdır. Keçeciler siyah beyaz kirli renkli yünleri ayrı ayrı yerlerde kullanırlar. Keçeci dükkânına getirilen siyah renkli yünler nakış işinde, beyaz yünler keçenin alt ve üst yüzeylerinde, kirli renkliler ise orta tabakaya gizlenerek değerlendirilmek üzere ayrılırlar. Bu seçim veya ayrım işlemi genellikle gençler veya yaşlılar tarafından yapılmaktadır. En iyi keçe de güzün kırkılan yünlerden yapılır. Keçe yapımında tavşan, deve tüyü, tiftik ve keçi kılları da kullanılır.

Yünün Ayrılması İşleminde Göz Önünde Tutulacak Hususlar: Yün kalitesi koyunun yetişmesiyle birlikte yaşam şartlarına göre de değişir. Kalitesi koyunun karakteristik özelliğine ve yünün yetiştiği koyun vücudunun bölgesine de bağlıdır. Yünün inceliği, uzunluğu, yumuşaklığı ve rengini belirlemek için uygulanan derecelendirme ve sınıflandırma yöntemi, keçe yapımı için gerekli hazırlıklardır. Keçenin asıl ham maddesi olan siyah, beyaz, kahverengi veya bunların karışımı olan doğal renklerindeki koyun yünü, yer döşemesi olarak kullanılan keçede tabii olarak çeşitli desenlerin meydana gelmesine de neden olmuştur.

Yünü Tartma

Renklerine ve kalitesine göre ayırma işlemi tamamlanmış yün lifleri terazi veya kantarda tartılarak ağırlığı belirlenir.

Yün Tartma İşleminde Kullanılacak Araçlar

• Terazi: Bir cismin üzerindeki yer çekimi etkisinden yararlanarak o cismin kütlesinin belirlenmesinde kullanılan bir ölçüm cihazıdır. Düz bir çubuk orta yerinden bir destek üstüne oturtulur. Çubuğun uçlarına keseler asılır. Bir keseye tartılacak maddeyi diğer keseye ölçmede kullanacağınız ölçüt kütleleri koyarsınız böylece denge durumunda miktarını bilmediğiniz maddenin kütlesini ölçersiniz.
• Kantar: Tepme keçe yapımında sarf edilecek yün miktarını saptamak üzere kullanılan araçtır. Tartılacak malzemenin cinsine ve ağırlığına göre kantar çeşitleri mevcuttur. Keçe yapımında kullanılacak yünlerin tartılması işleminde yer kantarı ve el kantarı kullanılmaktadır. El kantarlarının elektronik olanları da vardır.

Oluşturulacak Keçenin Boyutlarına Göre Miktar Belirleme

• Keçe yapımında kullanılacak yün miktarı yapılmak istenen keçenin kalınlığına ve ürüne göre değişir. Kullanılacak keçe miktarı keçe yapım ustalarının deneyimlerine göre belirlenmektedir.

Keçeden Elde Edilen Ürünler

1. 

   Kepenek

   Çoban keçesi: “Kepenek” adıyla da anılan bu keçe türü, çobanlar tarafından giyilmektedir. Beyaz ya da mor yünden yapılan bu keçe genellikle nakışsız olmaktadır. Ancak göğüs kısımlarının nakışlı olanlarına rastlamak mümkündür.

2. Kış keçesi: Beyaz yünden düz veya nakışsız olarak yapılan bu keçelerin çevresi “çirtik” olarak tabir edilen zikzaklı bir şekildedir. Yapıldıktan sonra yün boyası ile tamamen turuncu veya pembe renge boyanır. Kış aylarında evlerde ağırlanan misafirlerin oturdukları yün minderler üzerine serildiğinden ebatları alttaki minderin ölçüsünde olur.
3. Ev keçesi: Evlerde günlük yaygı olarak kullanılan bu keçeler mor, siyah ya da beyaz renklidir.
4. Sedir keçesi: Ev keçesi gibidir. Sedir üzerine serildiğinden ölçüleri buna göre ayarlanır.
5. At keçesi : Çıplak „at‟ın üzerine atılarak eyer vazifesi görür. Bazen üzerine eyer yerleştirilir. 2 cm kalınlığında olan keçenin üzerinde değişik renklerde zikzak ve ay yıldız nakışları bulunur.
   

   Yatak Keçesi

6. Sünger yatak keçesi: Kauçuk minderlerin piyasaya çıkmasıyla gelişen bu keçe türü 1 cm kalınlığında olup minderin ölçüsüne göre yapılır ve nakışsız olur. Minderin üzerine serilir ve çarşafla kaplanır.
7. Alakeçe (yaygı keçesi): Yaygı keçesi de denir. Evlerde, çadırlarda alaçık ve topak evlerde yerlere serilen desenli veya desensiz değişik boyutlarda keçelerdir.
8. Süt keçesi: Bir parmak kalınlığında süt tava veya kazanın üzerine örtülen beyaz keçedir. Amacı süt piştikten sonra sütün hem çabuk soğumasını önlemek hem de toz topraktan sütü korumaktır (termos görevi).
9. Deve keçesi: Develerde havutun altına konulan düz keçedir.
10. Sargı-bebe keçesi: Göçerlerde ve Yörüklerde bebeğin kundaklandığı üzeri desenli kare formlu bir keçedir.
11. Turluk: Genellikle Toroslar’da ve Anadolu’daki Göçerlerde alaçık üzerine örtülen düz siyah veya düz kirli renkteki keçelerdir. Yaklaşık olarak ölçüleri 120-130 ile 180-200 cm‟dir.
12. Yük keçesi: Göçerlerde yolculuk sırasında eşyaların yağmurdan ve pislikten korunması, yerleşik durumda eşyaların üzerine örtülerek dağınıklığı saklamak amacıyla kullanılır.

Keçeden Yapılan Başlık Türleri

1. Börk: Bürk, külah, yeniçerilere mahsuz beyaz keçeden yapılan ve başa giyilen başlıktır.
   

   Börk

2. Hartavi: Sipahilerin giydiği, yeniçeri keçesine benzeyen toparlak, keçe külahtır.
3. Sikke: Mevlevi dervişlerinin giydiği deve tüyü rengindeki keçe külahın adıdır.
4. Zerrin külah: Osmanlı Saray Teşkilatının ( 1928’den önce) Zülüflü Ağalar diye anılan iç oğlanlarının giydiği üzeri som altın sırma işlemeli ve en iyi keçeden yapılmış iki tarafında birer zülüf olan başlıktır.
5. Külah: Dikişsiz, tek parçadan yapılmış sivri uçlu başlık. Keçeci esnafı giyer.
6. Üsküf: Yeniçeri börkünün kenarları sırma işli bir çeşididir.
7. Taç: Şeyh ve dervişlerin giydiği, keçeden yapılmış başlık ki bu başlıklar üzerinde destar ve dilimler tarikatları belirlerdi.
8. Takke: Halk tarafından giyilen başlıktı.
9. Arakiyye: Mevlevilerin giydiği bir cins keçe başlıktır. Sikkeden daha ince ve daha kısadır.

Giysi Olarak Kullanılan Keçeler

Aba Kumaş

1. Aba: Siyah ve beyaz keçeden yapılan önü açık hırka.
2. Yelek: Açık veya koyu renk olabilen önü düğmeli, cepli, desensiz, keçe yelek.
3. Kepenek: Çobanların kullandığı giysi türüdür.
4. Keçenin Diğer Kullanım Alanları: Keçeden töz‟ler, keçeden hayvan heykelleri, yastık, çuval, ayakkabı keçesi, seccade, yolluklar, dayanma keçesi, kapı keçeleri, ütü keçesi ve yazma tezgâh keçesi, ocakbaşı keçesi, minder keçesi, yamçı, sedir makat keçesi, matara kılıfı, yatak keçesi, dolap keçesi, top keçe yapılır.

Keçelerde Kullanılan Nakış ve Motifler

1. Acem nakışı: Şahmeran ve benzeri efsanevi yaratıklar ile tavus kuşu, güvercin, aslan, yılan, kartal, kuzu ve balık gibi hayvan figürleri bulunur. Hayvan figürlü İran halılarına benzediğinden dolayı bu tür keçelere “Acem Nakışlı Keçe” denilmektedir.
2. Yarım acem nakış: Beyaz zemin üzerine, renkli yünlerden “dıkna” (nokta) yapıldığından, böyle nakışlı keçelere “Dıknalı Keçe” de denir.
3. Dal nakış: Ustanın zevkine göre, çeşitli renklerde dal motiflerinin keçe üzerine yerleştirilmesinden meydana gelir.
4. Pul nakış: Yan yana belli aralıklarla sıralanmış üç adet göbek motifi üçgenlerle birbirine bağlanır. Üçgenlerin kenarlarına ve iç taraflarına bir parmak boğumu büyüklükte “pul” tabir edilen süslemeler aralıklarla yerleştirilir.
5. Göbek nakış:
   1. Düz göbek: Kırma kenarlı (zikzak bordürlü) daire içerisinde birbirini çaprazlama kesen çizgilerden oluşur.
   2. Kırma göbek: Düz göbek motifindeki çaprazlama kesişen çizgilerin sekiz kollu yıldız motifine dönüştürülmesiyle oluşur.
6. Somun nakış: İki göbek motifi arasına yerleştirilen etrafı kırmalı, içi balık sırtı motifli baklava dilimi şeklindedir.
7. Somun yıldız nakışı: Etrafı kırmalı baklava dilimi şeklinin içerisine yerleştirilen sekiz kollu yıldızlardan oluşur.
8. Kantarma nakışı: Göbek motifleri arasına simetrik olarak yerleştirilen üçgen şekillerden meydana gelmiştir.
9. Sandık nakışı: Keçenin üçgen parçalarla kare bölümlere ayrılmasından meydana gelir. Karelerin ortalarına armut veya yıldız motifleri yerleştirilir.
10. Yonca nakışı: Dört yapraklı yonca şeklinde bir motiftir. Bazen yaprak araları zenginleştirilerek yıldız motifine dönüştürülür.

Keçecilikte Kullanılan Terimler Aletler Malzemeler

1. Askı: Yaş dut dalının “U” biçimine getirilerek duvara tutturulmuş hali. Uç kısmına yay bağlanır.
2. Atmak: Yünün yay ve tokmak vasıtasıyla hallaç tarafından kabartılması.
3. Basta: Makasla kesilerek nakış yapımında kullanılan, 3 mm kalınlığında boyalı ham keçe.
4. Boya: Nakışların içerisini doldurmak amacıyla kullanılan boyanmış ve kabartılmış renkli yünler. Sentetik olanları da vardır.
5. Fitle: Nakış yapmada kullanılmak üzere basta‟dan kesilmiş düz, veya bir ya da iki kenarı zikzaklı şeritler.
6. Ham Keçe: Keçeci Hamamı‟ndaki pişirme işleminden geçmemiş, sadece ayakla tepilmiş, yünleri kaynaşmamış keçe.
7. Kiriş: Hayvan barsağından yapılarak yaya gerilen ip.
8. Life: Üzerine yün serilen Amerikan bezi
9. Pevantlamak: Birinci tepme işleminden sonra dağınık ve saçaklı bir durumda olan keçe kenarlarını düzlemek amacıyla katlamak.
10. Pişirme: Keçenin hamamda göğüsle dövülmesi işlemi.
11. Sepki: Beş veya altıparmaklı el şeklinde, nar ağacı veya nehir kenarlarında yetişen “Ilgın” bitkisinin çöpünden yapılmış alet. Kabartılmış yünü bez üzerine eşit kalınlıkta serpmeye yarar.
12. Tokmak: Yünü kabartmak için kirişe vurulan, annep ağacından yapılmış saplı ve top başlı alet.
13. Yay: Kirişin gerildiği ağaç