Yünde lif inceliği çok değişken olup elde edildiği hayvan cinsine, tulup bölgesine ve yaşına göre değişir. Yünde genel olarak ince lifler uzun, kalın lifler ise kısadır. Lifler inceldikçe kalitesi de o oranda yükselir.
Yün Liflerinde İncelik
Yün liflerinde incelik önemlidir ve lifin kalitesini belirler. Liflerin inceliği, çaplarının ölçülmesiyle anlaşılır. Lifin çapı ne kadar küçük olursa kalitesi o kadar yüksek olur. Liflerin inceliği, mikron (µ= 10-4 cm) ile ölçülüp S derecesi ile ifade edilir. Liflerin S derecesine göre mikron olarak kalınlıkları Tablo 1‟de verilmiştir.
Yün lifinin S derecesine göre mikron kalınlıkları
Listeden de görüldüğü gibi ‟S derecesi arttıkça lifin inceliği de artar. İncelikleri bakımından yün lifleri beş sınıfa ayrılır
- Merinos yünleri: İnce yün tipi de denilen bu yünler, anavatanı Avustralya olan merinos denilen bir cins koyundan elde edilir. Merinos koyunları yalnız yünü için yetiştirilir. En ince lifler bu hayvandan elde edilir. Kıvrımları fazla, keçeleşme özelliği yüksektir. Yumuşak tutumlu (tuşeli), aprelenme ve boyanma yeteneği fazla kumaşların yapımında kullanılır. 60-100 S inceliğinde olan merinos yünleri, dünyadaki yün üretiminin % 40‟ını teşkil eder.
- Orta yün tipi: Bu yünler, ince yünler ile uzun yünler arasındadır. Kıvrımları azdır. Çeşitli koyun ırklarından elde edilir. Erkek ve kadın kumaşları ile battaniye yapımında kullanılır. 44-60 S derecesindedir.
- Uzun yün tipi: Uzunluğu 180-230 mm arasında olan liflerdir. Orta yünlerden daha kalın ve parlaktır. 44-50 S derecesinde olup çeşitli İngiliz koyun ırklarından elde edilir. Palto ve pardösülük kumaşlar ile battaniye ve keçe yapımında kullanılır.
- Crossbred(melez) yünleri: Bu yünler orta yün tipi inceliğindedir fakat kıvrımları fazladır. Merinoslarda İngiliz yerli koyunlarının melezleşmesinden elde edilen koyunlardan üretilir. Genellikle kamgarn kumaş yapımında kullanılır. 50-60 S derecesindedir.
- Halı yünleri: Dünyanın hemen hemen her yerinde yetişen çeşitli ırklara mensup koyunlardan üretilir. Bu tip yünlerde ince, orta ve uzun lifler yanında köpek kıllarına (kemp) da rastlanır. Ucuz yünlü kumaşlar, döşemelik, battaniye ve keçe yapımında kullanılır. İnceliği 70–200 mikron arasında değişir Türkiye‟de yerli koyun ırklarından halı tipi yünler elde edilir. En iyi kalite yerli yün, kıvırcık ve dağlıç türlerinden üretilir. Pratikte yün lifinin sınıflandırılmasında ortalama incelik subjektif olarak ölçülür.
Tanımı, Yünün lifinin inceliği, çapının mikron cinsinden ifadesidir, S derecesi ile ifade edilir.
Önemi, Üretilecek ipliğin numarasına göre, lif inceliğinin belirlenmesi gerekir
Yün Lifi Görüntüsü
Yün Lifi İncelik Tespit Yöntemleri
Yün lifi incelik tespitinde, net bir bilgiye sahip olmak için mutlaka ölçüm aletlerinden ve kullanılan metotlardan faydalanmak gerekir. Bu metotlar:
Tek lifin incelik tespiti
- Mikroskopla lif İnceliği tespiti
- Mikroprojeksiyon metotları ile lif inceliğinin tespiti
- Lanametreyle incelik ölçümü·
Küme hâlindeki liflerin incelik tespiti
- Hava geçirgenliği metoduyla incelik ölçümü (Mikroner cihazıyla ölçüm)·
- Hava geçirgenliği metoduyla incelik ölçümü (Wira cihazıyla ölçüm)·
Tek Lifte İncelik Tespiti
Yün lifinin inceliği mikroskop, mikroprejektör ve lanametre ile teker teker ölçülür ve mikron olarak incelik ortalaması alınır. İncelik ölçen mikroskoplar piyasada lanametre olarak isimlendirilir.
Mikroskopla lif İnceliği tespiti, Mikroskop birçok laboratuvar ve araştırma yerlerinde en çok kullanılan cihazlardan biridir. İncelik ölçümünde mikroskoba yerleştirilen liflerin görüntü netliği için ayarlar yapılır. Oküler mikrometre lif eksenine dik getirilerek lif genişliğinin okülerin kaç aralığına geldiği cetvellere kaydedilir. İşlem sonucunda bulunan değerler mikrometre değeri ile çarpılarak liflerin ortalama inceliği tespit edilmiş olur.
Mikroprojeksiyon metotları ile lif incelik ölçümü
- Kısa kesit metodu: Mikroprojeksiyon bütün tekstil laboratuvarlarında bulunan bir cihazdır. Mikroprojeksiyon ile elyaf inceliğinin ölçülmesi için mikroskop metodunda olduğu gibi preparat hazırlanır ve ölçmeler görüntünün dik olarak aksettirildiği bir zemin üzerinde özel bir cetvel yardımıyla yapılır. Bu amaçla iyice karıştırılmış ve temizlenmiş numuneden Hardy mikrotomu ile uzunluğu 1-2 mm‟yi geçmeyecek kesitler alınır. Kesitler bir lam üzerine alınarak mikroskopta olduğu gibi büyütme gücü belli olan mikroprojeksiyonda incelikleri ölçülür. Bu metotta kaba karışık yapağılarda 1200–1500, ince ve üniform yapağılarda 400–500 adet lifin inceliğini ölçmek gerekir. Bu metotla çalışılırken dikkat edilmesi gereken nokta, görüntünün düşürüldüğü zeminde sadece merkezdeki çapı belirli bir daire içine düşen liflerin inceliğinin okunmasıdır. Çünkü merkezdeki ve yanlardaki lif görüntülerinin büyüme oranları değişiktir.
- Enine kesit sayma metodu, Son derece hızlı sonuç alınabilen bir metottur. Bu metodun esası; yün liflerinin enine kesitleri daireye yakın olduğundan belirli bir alan içindeki lif kesitlerinin sayısına göre ortalama inceliği saptamaktır. Laboratuvar çalışmalarında lif demetinin normal bir şekilde sıkıştırılarak kesit alınması gerekir. Bunun için Hardy kesit cihazı kullanılır. Kesit alabilmek için yün numunesinden bir tutam lif alınır. Lifler, parmaklar arasından çekilip birbirine paralel hale getirilir. 400-500 adet lif demet veya fitil hâline sokulur. Bu lifler Hardy cihazının yarığına yerleştirilir ve sıkıştırılır. Cihazın yarığından dışarı çıkan lif uçları 2-3 mm pay kalacak şekilde kesilir. Bu şekilde sıkıştırılmış olan ve hazırlanan lif demeti üstüne birkaç damla yapıştırıcı kollodion çözeltisi damlatılır. Bu çözelti uçucu olduğundan kısa bir süre sonra kurur ve lifler birbirine yapışmış olur. Lif demetinin iki tarafındaki uçları, kesici ile diplerinden kesilerek lif kesiti hazırlanmış olur.Bu metotla çalışılırken enine kesit preparatı 500 defa büyütecek şekilde ayarlanmış mikroprojeksiyona konularak 125 cm2 lik bir alana isabet eden görüntü içindeki lif kesitleri sayılmaktadır. Böylece bu alanın içinde yer alan kesit sayısına göre ortalama incelik saptanmış olur
- Enine kesit metodu: Bu metotla yün liflerinin inceliğini saptayabilmek için mikroprojeksiyon metodu kullanılır. Yün liflerine ait preparatlar aynı şekilde hazırlanır ve lif kesitlerinin görüntüleri elde edilir. Bunların fotoğrafları çekilir ve daha önce bu amaçla fotoğrafları film şeritleri hâlinde çekilmiş ve incelikleri belli standartlara göre hazırlanmış numunelerle kıyaslanarak ortalama incelikleri saptanmış olur. Böylelikle enine kesit metodu daha pratik ve süratli bir hâle getirildiğinden yün ticaretinde uygulama alanı bulmuştur
Lanametreyle incelik ölçümü: Lanametrede incelik ölçme sistemi, mikroskop sistemine benzer. Bu amaçla gerekli preparatları mikroskopta olduğu gibi hazırlanarak cihaza yerleştirilir ve aynı yün tiplerinde aynı miktarda ölçü yapılır. Lanametrelerde ekran üzerinde görülen liflerin inceliklerini ölçebilmek için üzerinde belli aralıklarla işaretleri bulunan ve bir merkez tarafından sağa ve sola hareket edebilen cetvel vardır. Lif incelikleri bunun yardımıyla ölçülür. Burada önemli olan incelik tayininde doğru sonucu alabilmek için oldukça fazla sayıda ölçüm yapma gereğidir
Küme Hâlinde Liflerde İncelik Tespiti
Bu yöntemde belirli ağırlıktaki elyaf örneği sabit basınç altında belirli bir hacme sıkıştırılır ve havanın elyaf içinden geçiş hızına göre elyaf inceliği saptanır. Aynı yöntemle çalışan iki farklı cihaz ile incelik ölçme işlemi yapılır.
- Wira cihazı ile yün elyaf incelik ölçümü:
WIRA yün elyaf incelik ölçme cihazı, geliştirilmiş mikroprosor kontrol sistemli dijital ekranlı elektronik test cihazıdır. Hava akış prensibi sayesinde, belirli ağırlık ve basınç altında yün lifinin ortalama mikron inceliğini hızlı şekilde ölçer. Wira yün elyaf incelik ölçme cihazının üzerinde bulunan mikroprosesör test işlemini otomatik olarak kontrol eder ve ortalama lif çapı sonuçlarını doğrudan likit kristal ekranda gösterir. Cihazın çalışması otomatik olarak kontrol edilir ve test sonuçları LCD ekrandan direkt okunur veya isteğe bağlı olarak yazıcı çıktısı veya PC bağlantı veri aktarımı yapılabilir. Wira yün elyaf incelik ölçme cihazının, önce kalibrasyonu yapılır. Taranmış, paralelleştirilmiş 2.5 gram ağırlığındaki yün elyafı, numune gözüne yerleştirilir. Cihaz ile gelen vakum pompası ile hava numunenin içinden emilir. Elektronik sensörler hava akışını ve hava basıncını ölçer ve elyaf çapını otomatik olarak hesaplar.