KUMAŞ BOYAMA SANATI

Kumaş Boyama Sanatı Nedir, Nasıl Yapılır?

Kumaş boyama sanatı, her türlü desenin, figürün fırça ve boya yardımı ile kumaş üzerine aktarılması işlemidir. Kumaş boyama işlemi boyayı tutabilecek, naylon karışımı fazla olmayan her tür kumaşa uygulanabilir.

Kumaşı çeşitli yöntemlerle renklendirme veya üzerinde çeşitli desenler oluşturma yüzyıllar öncesinden gelen bir gelenektir. Bitkisel boyalarla renklendirme şeklinde başlayan, daha sonraları kumaş üzerine işlemelerle devam eden kumaşa farklılık kazandırma çabası, günümüzde teknolojinin de gelişmesiyle farklı bir boyut kazanmıştır. Artık desenlemeler ve renklendirmeler makineler tarafından yapılmaktadır. Bu gelişimle birlikte elde yapılan işlemeler ayrı bir değer kazanmış, bir sanat halini almıştır.

Kimya sanayinin gelişmesiyle tatbik edildiğinde kumaşa nüfuz eden, yıkandığında kumaştan çıkmayan boyaların üretimine başlanmıştır. Günümüzde uygulanan kumaş boyama sanatının başlangıcı da bu boyalara dayanır. Yağlı boya tuvallerine uygulanan tonlamalar, resme boyut kazandırma işlemleri artık her türlü kumaşa uygulanabilir hale gelmiştir. Bunun yanı sıra nakış, tezhip, çini gibi sanat dallarına ait desenlerde kumaşa aktarılabilir.

Genellikle çeyizlik eşyaları, örtüleri süslemede kullanılan kumaş boyama, günlük hayatta kullanılan perdelere, abajurlara, elbiselere, çanta ve ayakkabı gibi malzemesi kumaş olan her türlü objeye uygulanabilmektedir. Nakışın zahmetli oluşunun yanında yapımı hem daha kolay, hem daha zevkli olan kumaş boyama uygulandığı zeminlere ayrı bir özellik kazandırmaktadır.

Kumaş Boyama Sanatı Tarihçesi

Eski çağlardan bu yana bilinen türlü boyama teknikleri vardır. İlk çağda Anadolu ve Mısır uygarlıklarında çeşitli boyaların kullanılarak kumaşların renklendirildiği, Orta Çağ’da ise Batı Avrupa ülkelerinde kullanıldığı bilinmektedir. İnsanların tanıdığı ve ilk kez Uzak Doğu ülkelerinde kullanılan boyaysa çivittir. Sonraki dönemlerde özellikle yünlü pamuklu dokumaların boyanmasında önemli gelişmeler görülmüş fakat 18. yüzyıla kadar boyacılıkta kullanılan teknikler, yüzyılımızın başında yeni tekniklerin bulunmasıyla değerini yitirmiştir. Fransız kimyacı Chevreul, kumaş üzerine uygulanabilen 14420 renk türü bularak bu alanda önemli bir gelişme sağlamıştır.

Osmanlı döneminde ise çeşitli figür ve desenlerin yakın zamanda el işi kumaş boyamacılığında yer almasına rağmen 16., 17., ve 18. yy.’a ait mevcut örneklerden anlaşıldığına göre bu sanatın Osmanlı kültürünün önemli bir parçası olduğu da görülmektedir.

Batıdaki adı “ block printing” olan “ kalıp baskı sanatı” Anadolu’da yazmacılık olarak adlandırılmıştır. Yazmacılık sanatında 3 ana yöntem uygulanmıştır. Bu alandaki uygulamalara önce kalemle başlanmış, daha sonra kalıpla baskıya geçilmiştir. Bu yöntemlerden kalem; kumaşın doğrudan fırçayla desenlenmesi, kalıp; uygulanacak desenin tahta üzerine oyulduğu bir kalıpla desenlenmesi ve kalıp – kalem; hem fırça, hem kalıbın birlikte kullanılarak desenlenmesi işlemidir.

Kalemle desenlenen yazmalar, kağıt üzerine çizilen desenlerin ayaklı çerçeveler üzerine gerilen kumaşa aktarılmasıyla üretilmiştir.Yazmacılıkta adı geçen kalem, yazma ustasının yazı yazıyormuşçasına büyük bir ustalıkla kullandığı fırçasının adıdır. Sadece fırçanın kullanımı ile önce konturların, daha sonrada renk alanlarının resim yaparcasına boyanmasıyla renklendirilmişlerdir. Bu tür yazmalar “el yazmaları “ olarak da bilinir. Kalıpla desenlenen yazmalar, hem siyah kontur kısımlar hem de diğer renk alanları uygun kalıplar vasıtasıyla kumaşa geçirilerek yapılmıştır. Kalıp – kalemle desenlenen yazmalar ise kontur kısımları kumaşa tahta bir kalıpla basıldıktan sonra renkli kısımlar fırça ile boyanmıştır.

Yazmacılıkta simgesel anlamlarla yüklü renkler için doğal boyalar kullanılmıştır. Çeşitli bitki ve böceklerden elde edilen kırmızılarla, sarılarla kumaş üzerindeki desenler renklendirilmiştir. 1800’lü yılların ortalarına doğru ilk sentetik boyaların bulunması daha sonra da kimyasal boya sanayinin hızla gelişmesi ile yazmacılıkta doğal boyalar büyük ölçüde ortadan kalkmış, sonrasında sanayi devrimi ile el işçiliği ortadan kalkmaya yüz tutmuştur.
Eski çağlarda dokunarak elde edilen kumaşlar doğada bulunan bitkilerle boyanmış, kullanılan kumaşlara bu şekilde çeşitlilik kazandırılmıştır. Bugün ise çay, soğan kabuğu, saman, ayva yaprağı, ceviz yaprağı, ıhlamur çiçeği, çam kabuğu gibi doğal malzemelerle bu tür kumaş boyamacılığı devam etse de uygulamanın güçlüğünden, malzemelerin zor elde edilmesinden kaynaklanan sebeplerle eski rağbeti görememektedir.

İlk çağlardan beri boya olarak kullanılan maddeleri şu şekilde gruplandırabiliriz:

Doğal boyalar, kına, safran, çivit, kırmız böceği gibi hayvan ve bitkilerden elde edilen boyalardır. Madensel boyalar, kurşun, çinko, antimon, kadmiyum, krom, kobalt, titan ve boryum bileşikleridir. Sentetik boyalarsa, kimyasal maddelerin bileşimiyle elde edilen boyalardır. Şu an kumaş boyamada hobi ve süsleme amaçlı kullanılan sentetik boyaların üretimi 1980’li yılların sonlarında başlamıştır. Renk bakımından oldukça zengin olan bu boyalar bugün hem çok kaliteli, hem de kullanımı kolay şekilde üretilmektedir.

Günümüze gelindiğinde ise desenlerin geleneksel yöntemlerle ve doğal boyalarla renklendirilmesi, artık fırça ve boyalarla özgün desenlerin uygulandığı bir sanat olan kumaş boyamaya dönüşmüştür. Asıl olan, değişmeyen tek kriter desenlerin özgünlüğü olmuştur. Stilize edilmiş lale, karanfil, kiraz, nar ağacı gibi motiflerin yanında zaman zaman geyik, at, horoz, serçe, tavus kuşu gibi geleneksel türk motifleri de uygulanan figürlerdendir.

El sanatlarımızdan nakışa ait desenler artık boyama ile kumaşa yansıtılmaktadır. Bu yöntem hem pratiktir, hem de desenler bu şekilde görsel açıdan kendilerini daha fazla ön plana çıkarmaktadır.

Kumaş Boyama Sanatı Malzemeleri:

• Kumaş, fırça, parşömen kağıdı, kalem, kumaş boyası, palet, su kabı.

Kumaş Boyama Teknikleri

Kumaş boyama teknikleri aşamalar halindedir, elin yatkınlaşmasını sağlamak amacıyla öğrenilen tekniklerin belli bir öncelik sırası vardır. Ve bu sıra takip edilmelidir.

Kontur Tekniği: Kumaşa aktarılan desendeki tüm çizgi ve damarların fırçayla, taşırmadan ve kalemle çizercesine düzgün bir şekilde boyanması işlemidir. Kontur tekniği desen ne şekilde olursa olsun uygulanması gereken ilk tekniktir.

Düz Boyama: Desenin üzerinde herhangi bir tonlama veya gölgelendirme işlemi yapılmaksızın alanın aynı renkle boyanması işlemidir. Aplike, çini işi gibi desenlemelerde alanlar bu şekilde boyanır.
Tonlayarak Boyama: Boyanacak alanda, aynı renk tonlarının birbirine kaynaştırılarak uygulanması işlemidir. Bunun en kolay yöntemi ise önce zemine beyaz boyayla astarlama yapılması ve boya kurumadan rengin astar üzerine sürülerek tonlamanın kumaş üzerinde gerçekleştirilmesidir. Tonlamada amaç desene gölge ve ışık vererek boyamaya boyut kazandırmaktır.

Kumaş Boyama Türleri

Kumaş boyama uygulama türleri aplike, çini işi, kilim deseni, Türk işi, Çin iğnesi, Maraş işi, şablon, beyaz iş, boyutlu boyama şeklindedir. Genelde kumaş boyama teknikleri, makine ve el nakışı desenlerinden esinlenilerek ortaya çıkarılmıştır.

Aplike uygulaması: Aplike, kumaşların deseni oluşturacak parçalar şeklinde kesildikten sonra kenarlarından kumaşa dikilerek tutturulması işlemidir. Kumaş boyamada aplike uygulaması ise aplikeyi görüntü olarak kumaş boyamaya uyarlamaktır. Desendeki alanlar düz boyama tekniğiyle boyanır, her alan ayrı ve birbirine uyumlu renklerle boyanmalıdır. Daha sonra asıl aplike görüntüsünü vermek için her alanın kenar sınırına beyaz boyayla kontur çekilir ve içe doğru aralıklı kesik konturlar çekilir. Bu işlem dikilmiş görüntüsünü oluşturmak içindir.

Çini deseni uygulaması: Türk İslam sanatlarından olan çini sanatına ait desenlerin kumaşa uygulanması işlemidir. Çini desenleri kumaşa uygulanırken çini sanatında kullanılan renkler kullanılmalıdır. Bu uygulamada düz boyama tekniği uygulanır ve her renk alanının arası yaldızla boyanır.

Kilim deseni uygulaması: Türk kilimlerinde kullanılan desenlerin kumaş üzerine aktarılması işlemidir. Kilimde kullanılan renklerin kullanılmasına dikkat edilmedir. Düz boyama tekniğiyle alanlar boyanır, bu işlem bittikten sonra her renk alanının arasına siyah boyayla kontur çekilir.

Türk işi uygulaması: Nakışta uygulanan Türk işi desenlerinin boyalarla kumaşa uygulanmasıdır. Bu uygulamada dikkat edilecek husus, desende her alanın seçilen renge göre tonlama yapılarak boyanması ve boya kurumadan kürdan veya kalın uçlu bir iğneyle nakışda çekilen pesentlerin birbirine paralel ve eşit aralıklarla çekilmesidir. Ağırlıklı olarak alan kenarlarına çekilen konturlarda yaldızlı boyalar kullanılır.

Çin iğnesi uygulaması: Nakışta kullanılan ve kumaşa aktarılan uygulamalardan biri olan bu uygulamada amaç, doğada bulunan figürlerin iki boyutlu olarak kumaşa resmedilmesidir. Boyanacak her alanda aynı renkle farklı tonlamalar yapılır, böylece ışık ve gölgeler belirginleşir. Desende uygun yerlere fırçayla uzun ve kısa atımlı kılçıklar atılarak boyut kazandırma işlemi sona erer. Renk alanlarının dışına, içinde kullanılan boyayla kontur çekilir.

Maraş işi uygulaması: Nakışta yaldızlı iplerle işlenen, kabartmalı bir görüntüye sahip Maraş işi desenlerinin kumaş boyamaya uygulanması işlemidir. Özel bir karışım olan kabartma boyası, işleme başlamadan önce kumaş üzerindeki desene fırçayla uygulanır. Kuruması ve kumaşa iyice işleyebilmesi için bir gün bekletilir. Daha sonra kumaş tersinden düşük ısıda ütülenir. Ve bu işlemle istenen alanın kabarması sağlanmış olur. Kabarmanın sorunsuz olması için boyanın eşit miktarda sürülmesine dikkat edilmelidir. Kabartma işlemi bittikten sonra kabartılan alan yaldızlı boya ile boyanır.

Şablon uygulaması: Şablon her tür boyama işleminde kullanılan bir baskı türüdür. Kumaş boyarken de uygulanabilen bu işlem diğer kumaş boyama işlemlerinden farklı olarak stencil fırça ve süngerle yapılmaktadır. Detaylı desenlerin kullanılmadığı bu uygulama da öncelikli işlem desenin şablona aktarılmasıdır. Hazırlanan şablon boyanacak kumaş üzerine konur, boyaya batırılan stencil fırça ve süngerle atılan darbelerle desen renklendirilir.

Beyaz iş uygulaması: Makine nakışı uygulamalarından biri olan beyaz işin kumaşa boyalarla uygulanmasıdır. Kabartma boyası ile beyaz iş desenlerinin hatları boyanır ve tersinden ütülenir. Nakış oymalarının görüntüsünü verebilmek içinse arada kalan boşluklar, ahşap rengi bir kumaş boyasıyla boyanmalıdır.

Boyutlu boya uygulaması: Desene boyut kazandıran bu uygulamada fırça kullanılmaz. Kumaş boyalarının bir türü olan tüp boyalarla, kumaşa çizilen desen taslağı üzerine sıkarak kontur çekilir. Boyanın taşmamasına dikkat edilmelidir.

Kumaş Boyama Sanatı Yapılışı

Kumaş boyama uygulamasının ilk aşaması kumaşın hazırlık aşamasıdır. Önce kumaşa uygulanacak boyanın kalıcı olması için kumaşın yıkanarak apresinin alınması ve ütülenmesi gerekir. Daha sonra yapılacak ürünün ebatları tespit edilir ve kumaş gereken ebatta kesilir. Uygulanacak desenin önce parşömen kağıdı ve kurşun kalemle kopyası alınır, daha sonra parşömen kağıdından kumaşa aktarılır. Ve desen boyanmaya başlanır. Kumaş organze ve ipek gibi hassas bir kumaşsa desenin kopyası kumaşın altına iğne ile sabitlenir ve o şekilde desenin ana hatları boyanmaya başlanır. Açık renkli ve kalın bir kumaşsa desenin kopyası tersinden yumuşak uçlu bir kalemle çizerek kumaşa aktarılmalıdır. Kopyadan kumaşa aktarılan taslakta koyu renkli ve kalın çizgiler varsa desen üzerindeki renklerde olumsuz sonuçlara sebep olabilir.

Kumaşın hazırlık aşaması bittikten sonra boyama işlemine başlanır. Kumaş düz bir alana yerleştirilir. Kumaşın altındaki zemine boya geçmemesi ve kumaşa fazla gelen boyayı emmesi için boyanacak kısmın altına karton konulmalıdır. Desende kullanılacak boyalar birbirleriyle renk uyumu oluşturulacak şekilde belirlenir. Boya kutuları boyamaya başlamadan önce çalkalanmalı, kıvamında olmayan boyalara az miktarda su veya inceltici katarak uygun kıvama getirilmelidir. Desende uygulanacak tekniklere göre boyama şeklide değişmektedir. Çini işi, aplike gibi herhangi bir tonlama gerektirmeyen uygulamalarda istenen renk direkt olarak uygulanır. Tonlama gerektiren Çin iğnesi gibi tekniklerde ise kullanılacak rengin altına beyaz renk astar boya sürülmesi gerekir. Boyama, kumaş üzerine çizilen desen örneği dışına taşırılmadan yapılmalıdır. Yeni boyamaya başlayanlar için önce küçük bir kumaşta denemeler yaptıktan sonra asıl ürüne geçmek faydalı olacaktır. Boyanacak alan geniş ise kalın fırça, dar bir alan ise ince fırça kullanılır. Kontur çizilirken yine ince fırça kullanılmaktadır. Bulanık bir görüntü oluşmaması için fırça darbeleri, boya tatbik edilirken hep aynı yönde atılmalıdır. Her farklı renge geçişte fırça su ile temizlenmelidir.

Kumaş boyamada teknik ve uygulama sayısının fazla olması ve tümünün uygulanışının birbirinden farklı olması sebebiyle kumaş boyama teknikleri ayrı bir başlık altında anlatılmıştır.

Hangi teknik uygulanmış olursa olsun, boyama işlemi bittikten sonra boyanın kumaşa iyice nüfus etmesi ve yıkandığında boyanın akmaması, deforme olmaması için kumaş tersinden beş dakika kadar ütülenir. Böylelikle boyama işlemi bitmiş olur.

Renk seçimi ve uyumu

Renk uyumu desenin ön plana çıkması açısından çok önemlidir. Bu yüzden birbiriyle uyumlu renkler seçilmelidir. Bunun yanında renkleri aynı oranda kullanmak ürüne monoton bir hava verecektir. Birbirine uyumlu farklı renkleri farklı oranlarda kullanmak desene canlılık katacaktır.
Açık ve koyu renkleri birarada kullanarak bunu sağlayabiliriz. Alanlı çalışmalarda desenin içi genellikle açık renklerin hakim olacağı şekilde doldurulmalıdır.

Boyama hakkında dikkat edilmesi gereken noktalar
Kumaş üzerine deseni çizdikten sonra renk denemesi yapmadan boyaya geçmeyin. Kumaş üzerinde seçtiğiniz renk beklediğiniz tonda çıkmayabilir. Bunun için boyamanın hemen öncesinde minik bir kumaş üzerinde renginizi test edebilirsiniz. Beklediğiniz ton çıktığı takdirde bu rengi gönül rahatlığıyla esas kumaşınızın üzerinde uygulayabilirsiniz.

Kabartma Teknikleri

Boyama yaparken kumaş kalın ise boyayı fazla miktarda sürmelisiniz. Kabartma boya kullanırken boya çok çabuk kuruduğu için hızlı bir şekilde çalışmanız gerekecektir. Boyayı eşit miktarda ve düzgünce sürmelisiniz. Boyanan yüzeyin üzerine tekrar boya sürmemelisiniz.

1. Boyama yapılacak kumaş temiz olmalı ve kırışık olmamalı
2. Farklı markaların boyalarını karıştırarak bir arada kullanmamalıyız.
3. İlk aşamada kolay ve küçük işler denemelisiniz.
4. Boyalar kullanılmadan önce mutlaka çalkalamalısınız.
5. Sık sık yıkanacak kumaşları az kabartmalısınız.
6. Sık sık yıkanacak kumaşlarda pul, sim işi az kullanmamalısınız.
7. Kabartma boyalara her kullanımdan önce 2 damla su ilave etmelisiniz.
8. Kenar kesiminde kumaşın dağılmaması için kumaşın tersine tırnak cilası sürebilirsiniz.
9. Boyama yapılacak kumaşın altına lüzumsuz pamuklu bir bez veya karton koyabilirsiniz