Jakarlı Ağızlık Açma Sisteminin Tanımı ve Özellikleri

Ağızlık açma sistemleri içinde en üst seviyeyi jakarlı ağızlık açma makineleri temsil etmektedir. Bu makinelerde en karmaşık desenleri, resimleri veya manzaraları dokuyabiliriz. Bu geniş desenleme imkânı, sistemin çok fazla sayıda çözgü ipliğine ayrı olarak hareket verebilmesinden kaynaklanmaktadır.

Jakar sistemi diğer sistemlere oranla değişik bir yapı gösterir. Eksantrik, armür sisteminde ağızlığın oluşumu için çözgü ipliklerine çerçeve gruplarınca hareket verilir. Jakar sisteminde ise ağızlığın oluşumu için platinlere bağlı malyon gruplarıyla kumanda edilir. Bu nedenle jakar sistemi desen yapma olanakları açısından eksantrik ve armür sistemlerine göre çok büyük desen gruplarının dokunmasına imkân sağlamaktadır. Jakar makineleri tek tomruklu ve çift tomruklu olarak iki sistemde incelenir.

Dokuma tezgâhının üzerine dikey olarak kurulan bir ağızlık açma aparatıdır. Ayrıca makine kusursuz mekanik özellikleri ile bize çok değişik desenli kumaşlar yapma olanağı tanımıştır. Jakar makinesi bir seri iğne (desen okuyan ve makineyi programlayan) bir seri platinden (maylonlar aracılığı ile ağızlık açılmasını sağlayan) oluşmuş bir sistemdir.

Jakarlı dokuma makinesi

Herhangi bir dokuma tezgâhı birtakım değişikliklerle birlikte üzerine jakar makinesi takılarak jakarlı dokuma tezgâhına dönüştürülebilir.

Jakar mekanizması, dokuma makinesine ek olarak kurulan bir aparattır. Eğer makinede jakar sistemi iptal edilirse makine eksantrik veya armür sisteminde çalıştırılabilir. Jakar sistemi ile dokuma makinesi arasında şu ilişki mevcuttur.

Dokuma tezgâhı, jakar makinesine hareket verir.
Jakar makinesi çalışarak maylonlar aracılığı ile dokuma tezgâhına ağızlık açar.

Mekanik Jakar Mekanizmasının Elemanları ve Çalışma Prensibi

Çözgü ipliklerini gruplar hâlinde kumanda ederek ağızlık açmayı, çeşitli motifler ve şekiller elde etmeyi sağlayan jakar sisteminin diğer ağızlık açma sistemlerine göre en büyük farkı çözgü ipliklerinin her grubu (bir platine bağlı malyonlar) için hareket verilmesidir. Armür ve eksantrikli ağızlık açma sistemlerinde ise çözgü iplikleri üzerinde bulunduğu çerçeve ile bağımlı hareket etmektedir.

Diğer ağızlık açma sistemlerinde çerçevelerin sayısı ile sınırlı olan değişik çözgü hareketi, jakar sisteminde platin sayısı ile sınırlıdır. Yani Jakarlı dokuma makinesindeki örgünün büyüklüğü jakar makinesindeki platin sayısı kadardır. Ayrıca malyon dizimlerini değişik şekillerde yaparak örgü raporunu büyütme olanakları vardır.

Jakarlı ağızlık açma sisteminde iki temel hareket vardır:

Tomruğun sağ sol hareketi: Atılan her atkıda bir miktar dönerek kartonu hareket ettirir. Ayrıca tomruk iğnelere doğru kartonları iterek kartonun okunmasını sağlar.
Bıçakların aşağı yukarı hareketi: İğneler ve platinlerden aldığı hareketi malyon ipliklerine ve dolayısıyla gücülere ileterek ağızlığın açılmasını sağlar. Şekil 1.1’de jakar makinesinin ana elemanları görülmektedir.

Mekanik Jakarlı ağızlık açma sisteminin elemanları:

Tomruk: Üzerinde iğneler veya platin sayısı kadar delik bulunan dörtgen, altıgen veya yuvarlak (silindir) şeklinde olan parçadır. Görevi, jakar desenine göre delinmiş bulunan kartonların her atkı için bir sonraki okunacak harekete hazır hâle getirilmesidir.
Jakar kartonları: Jakar kartonu çözgü ipliklerinin istenilen şekilde hareket etmesi amacıyla iğnelere hareket veren ve üzerine desene göre delik delinen, çalışmaya elverişli plastik veya kâğıtlardır. Genel özellikleri bakımında iki türü bulunmaktadır. Bunlar parçalı ve sonsuz kartonlardır.
İğneler: Kartondaki dolu ve boş noktalara göre platinlere hareket veren parçalardır. Eski jakarlarda tek grup iğne varken günümüz mekanik jakarlarında çelik iğne, faturalı iğne ve uzun iğne olmak üzere üç çeşit iğne kullanılmaktadır. Uzun iğnelerin arkasında, geriye itildiklerinde sıkışan baskı kalktığında tekrar eski yerine iten yaylar vardır. Bu yaylar yay kutusu içine toplanmıştır. İğneler, platinlere göre dik, jakar makinesine göre yatay konumda yer alır.
Platinler: Jakar makinesinin temel elemanıdır. İğneler yardımıyla üst kısımları sağa sola hareket edebilir. Örgüde dolu (çözgü yukarıda) ise bıçakların etki alanında kalır veya örgü boş ise (çözgü aşağıda) etki alanından itilir. Eski tiplerde tek kancalı, yeni makinelerde çift kancalı modeldedir. Jakar üzerindeki platin sayısı jakar kapasitesini gösterir.
Bıçaklar: Ağızlık açılabilmesi için çözgü ipliklerinin yukarı kaldırılması gerekir. Daha önce bahsedildiği gibi çözgü ipliklerinin yukarı kaldırılmasını platinler ve buna bağlı olan malyon iplikleri yapar. Kısaca ağızlık açma, platinlerin yukarı kaldırılması ile sağlanır. Platinlerin yukarı hareketini sağlayan jakar elemanına bıçak denir. Jakar makinesinde platin sırası kadar bıçak vardır. Bu bıçaklara tek yerden hareket vermek ve hareket bütünlüğü sağlamak amacı ile çerçeve biçiminde bir araya toplanmıştır. Buna bıçak tablosu denir. Bıçak tablosu, bıçak eksantriğinden aldığı hareketle jakar iskeleti içinde aşağıdan yukarı hareketle platinleri kaldırıp indirir. Kullanım yerlerine göre tek bıçak tablosu jakar makineleri olabileceği gibi birbirinden farklı zamanda hareket eden yani, biri aşağıdan yukarı doğru çalışırken diğeri yukarıdan aşağıya çalışan iki adet bıçak tablosu olan jakar makineleri de vardır. Tek bıçak tablolu makinelerde, tek kancalı platinler kullanılır. Platinlerin kancası bıçağa dönüktür ve onun hareket alanı içindedir. Ayrıca çift bıçak tablolu jakar makineleri diğerine nazaran daha verimlidir.
Havan tahtası: Üst harnıç da denir. Platinleri taşıyan ve üzerinde küpe delikleri bulunan tahtadır. Havan tahtası platinlere dayanak olmakla birlikte onların dengesini sağlar. Bazı jakarlarda hareketli, bazılarında sabittir. Hareketli olanlarda ağızlık açılması sırasında aşağıya doğru inerek düzgün ağızlık açılmasını sağlar.
Malyon ızgaraları: Malyonların ve küpelerin rahat çalışabilmesi için cam çubuklardan yapılmış ızgaralardır. Malyon iplikleri bu ızgaralarda yönlenir. Bunların bir diğer görevi de malyon ipliklerini korumak ve aşınmasını önlemektir.
Malyon tahtası: Alt harnıç veya dizim tahtası da denir. Malyon tahtası kumaşın enini ve sıklığını tayin eder. Üzerinde malyon ipliği sayısından daha fazla delik vardır. Her delikten bir malyon ipliği geçer. Yapılan malyon dizimleriyle, çözgü yoğunluğu ve kumaş üzerinde desenin kaç rapor olduğunu belirler.
Küpeler: Malyon iplikleri ile platinleri birbirine bağlar. Dizim değişimlerinde ve aşınma durumlarında malyonların platinlere direkt olarak bağlanması güçtür. Bu durumda küpeler büyük kolaylık sağlar. Metal veya plastikten yapılmışlardır.
Malyon iplikleri: Çözgü ipliklerinin sistemli olarak bir kısmının yukarıda bir kısmının da aşağıda kalmasını sağlayan ve platinlerden hareket alan jakar elemanlarıdır. Alt kısımlarında gücü telleri bulunur. Keten ipliği olarak da isimlendirilir. Naylon, misine ya da örme iplik olarak hazırlanır. Sürtünmeye karşı dayanıklıdır.
Malyon gücü bağlantı koruyucu: Malyon tahtasından geçen iplikler, gücü tellerinin üst tarafından bağlanır. Yapılan bu bağlantılar yoğunluktan dolayı birbirlerine sürtünür. Bu sürtünmelerin azaltılması ve takılmaların önlenmesi için bağlantıların üzerine hortumlar geçirilerek malyon ipliklerinin gücü tellerine kolay ve sağlıklı şekilde bağlanmaları sağlanır.
Gücüler: Gücü telleri çözgü ipliklerinin ağızlık açmasını sağlayan ortalarındaki gücü gözlerinden çözgülerin geçirildiği teldir. Alt kısmından ağırlıklara, yaylara veya lastiklere üst kısmından da malyon ipliklerine bağlanır.
Gücü malyon geri çekme elemanları: Örgüye göre yukarıya kalkmış olan gücü tellerini ve malyonları tekrar aşağıya çekmeye yarayan jakar parçasıdır. Bu parçalar çözgü ipliklerinin kalınlığına ve dokuma türüne göre değiştirilir. Üç çeşit geri çekme elemanı vardır. Bunlar: demir çubuklar (ağırlıklar), lastikler ve yaylardır.

Mekanik jakarın çalışma prensibi

Mekanik jakar sisteminde her atkı için çözgü telleri jakar kartonu üzerine delikler açılarak desen yazılır. Yukarıda kalması gereken çözgü ipliği için karton üzerinde delik açılır. Jakar kartonu tomruk üzerinde bulunur. Tomruk her atkı atıldığında bir tur dönmektedir. Tomruk her dönüşünde iğnelere doğru hareket ederek kartonun iğneler tarafından okunmasını sağlar. Delik olmayan yerlere temas eden iğneler ise kartonun hareketi ile itilir.

Kartondaki deliklere gelmeyen iğneler sağa doğru kayar kendilerine bağlı platinleri de sağa iter. Böylece bıçakları hareket alanının dışına çıkarır. Sağa doğru itilen platinlerin karton baskısı kalktığında tekrar yerine gelmesi, platinlerin esnekliği ve iğnelerin arka uçlarında bulunan yaylarla gerçekleştirilir. Kartonlardaki deliklere gelen iğneler ve bağlı bulunan platinler ise yerlerinden oynamadıkları için bıçakların hareket alanının içinde kalarak ağızlık oluşturmak üzere konumlanır.

Normalde platinler bıçakların hareket alanı içinde olduklarından bıçaklar yukarıya doğru hareketlerinde platinleri de kaldırır. Bunun için desen kartonuna, yukarı kalkması istenen çözgülerin platinleri ve iğneleri için delik açılır. Aynı şekilde atkının altında kalması istenen çözgü telleri için kartonun ilgili yeri delinmez.

Platinlerin yukarı kalkmasıyla birlikte alt uçlarına bağlı olan küpeler ve malyon iplikleri de yukarıya doğru hareket ederek gücüleri yukarı çeker. Jakarlı dokuma makinelerinde ağızlığın açılması bu şekilde gerçekleştirilir. Yukarıya kaldırılan çözgü ipliklerinin aşağı konumlarına tekrar gelmeleri ise geri çekme elemanları tarafından gerçekleştirilir.

Jakarlı dokuma kumaş

Mekanik Jakar Mekanizmasının Bakım ve Ayarlarını Yapma Sırasında Dikkat Edilecek Hususlar

Mekanik jakar mekanizmasında yapılacak olan bakım ve ayarlar sırasında makinenin diğer kısımlarından farklı olmayan uyulması gerekli olan kurallar vardır. Bunları genel olarak aşağıdaki şekilde sıralayabiliriz:

Dokuma makinelerinde kullanılan mekanik jakar sistemleri teknolojik olarak ileri seviyede makinelerdir. Bundan dolayı ayarları, çalıştırılmaları ve bakımları yapılırken büyük hassasiyet gösterilmelidir.
Bakım ve ayarlar için gerekli olan talimatlar, işlemleri yapmakla sorumlu olan personelin el kitabını dikkatli bir şekilde okuması, tam olarak anlaması ve verilen işlem basamaklarını izlemesi şarttır.
Mekanik jakar sisteminin ayar ve bakımları yapılırken makine kesinlikle durdurulmalıdır.
Mekanik jakar sisteminin yağının gerekiyorsa değiştirilmesi ve diğer bütün yağlama işlemlerinde temizliğin sağlanması gerekir. Etrafa saçılan yağ parçacıklarından dolayı en küçük kayma riski önlenmelidir.
Mekanik jakar sisteminin bakım ve ayarının yapan yetkili elemanın kendisini basınçlı hava ile temizlemesi kesinlikle yasaktır.
Jakar sisteminin bakımı sırasında çevre kirliliğini önlemek veya en aza indirmek için makineden alınan kullanılmış yağ, yağ işleme tesisinde toplanmalı ve işlenmelidir.
Mekanik jakar sisteminin sökülüp takılması sırasında parçaların, vida ve çeşitli tutucu elemanların tekrar eksiksiz yerine takılması ve uygun torklarda sıkılmaları şarttır. Yoksa vidaların çok sıkılması kırılmalarına, gevşek bırakılmaları da vidanın, parçanın çıkmasına ve daha büyük hasarlara sebep olabilir.