Kıvrım lifler kendi eksenleri etrafında helisel hareket yapar. Liflerde kıvrım sayısı arttıkça liflerin birbiri üzerine tutunma yetenekleri de artacağından daha mukavemetli iplikler elde edilir
Yün elyafının kıvrımlılığı arttıkça yapılan kumaşın yumuşaklığı artar. Birim uzunluktaki kıvrım sayısı arttıkça yünün kalitesi yükselir. Genellikle elyaf inceldikçe kıvrım artar; ince yünler, kalın yünlerden daha yumuşaktır. Yumuşaklık elle hissedilir.
Bilindiği gibi yün gömleğinde kıllar, gruplar hâlinde bulunur. Bundan dolayı bir arada bulunan liflerin kıvrım şekilleri hücre ve lüleleri ayrıca kıvrımlı ondüleli dalgalar hâlinde olduğundan çeşitli koyunların lüle şekilleri ve gömlek yapıları birbirinden farklı olur. Bu hâle yünlerin ondülasyonu da denir. Yünlerin tasnif ve kontrolünde bilhassa ondülasyondan ileri gelen lüle dalgalarının biçimleri göz önünde bulundurulur.
Yün liflerinde kıvrım sayısı tayini
Yünlerde lif uzunluğu incelenirken gerçek uzunlukları ile normal uzunlukları arasında önemli farkların bulunduğu görülür. Bu fark, liflerin az veya çok kıvrımlı olmasından ileri gelir.
Yün liflerinin üzerindeki kıvrımlar, iplik yapımında büyük önem taşır. İnce lifler çok kıvrımlıdır. Kıvrım sayısı ve şekli, yünün kalitesini belirler. Yün lifinde üç türlü kıvrım (ondüle) çeşidi vardır. Pratikte bir tek lifin değil lif lülesinin uzunluğuna isabet edecek kıvrım sayısı önem taşır. Tek yün liflerinde kıvrımlar biçimlerine göre açık, normal ve yüksek kıvrımlı diye de ayrılır. Bunlar:
- Düz kıvrım :4–5 kıvrım/cm
- Normal kıvrım :4–9 kıvrım/cm
- Yüksek kıvrım :12–13 kıvrım/cm
Kıvrım biçimleri dikkate alınınca lif boyunca bulunan kıvrımların belli uzunluktaki sayılarının değişik ve birbirinden farklı olduğu anlaşılır.
Genellikle kıvrım sayısı ile yün inceliği arasında yakın bir ilişki vardır, ince lifli yünler daha kıvrımlı olur. Buna karşılık yünler kabalaştıkça dalga şekilleri açılmaya ve genişlemeye başlar. Çok kaba liflerde dalgalar tamamen kaybolur ve lüleler düz bir şekil alır.
Yünlerin kaliteleri tespit edilirken kıvrım sayıları ve kıvrım şekilleri dikkate alınır. Bununla beraber bazı ince yapağılı koyun ırklarında kıvrımsız veya az kıvrımlı (Doggy) yapağıların meydana gelmesi foliküllerde bu periyodik hareketlerin aksamasından veya hiç meydana gelmemesinden kaynaklanır.
Birçok kişi tarafından ondülasyonun kalıtım derecesi % 40–50 arasında hesap edilir.
Bir tekstil elyafının işlenmesini etkileyen en önemli özelliklerinden biridir. Bu elyaf karakteristiği birim uzunluk başına kıvırcık sayısı olarak ifade edilebileceği gibi elyafın kıvırcıklı durumda iken üzerindeki iki noktanın elyaf düz bir düzeye yatırılıp çekilerek ölçülen ve kıvırcıklı durumdaki uzunluğu ile mukayeseli olarak mesafesinin ölçüsü olarak da ifade edilebilir.
Amacı: Kıvrımlılık arttıkça lifin gerçek uzunluğu ile doğal uzunluğu arasındaki fark da artar. Liflerde kıvrım sayısı arttıkça liflerin birbiri üzerine tutunma yetenekleri de artacağından daha mukavemetli iplikler elde edilir. En kıvrımlı doğal elyaf, yün elyafıdır. Bu nedenle iplik oluşumu için yündeki kıvrım sayısının tespiti önemlidir. Liflerde bulunan kıvrım şekli ve sayısı bunların iplik olma kabiliyeti üzerine etkili olur. Çok kıvrımlı liflerin iplikleri ince, sağlam ve düzgündür. Bu özelliklerin iplik eğrilmesi sırasında liflerin birbirleriyle iyice sarılabilmesinden kaynaklandığı görülür.
Kıvrım Tayini
Kıvrım birim uzunluk başına düşen kıvırcık (helezon, bukle) sayısı olarak da ifade edilir. Kıvrımlı bir lif doğal hâlinden daha kısa görünür. Elyafın yassılaştırılarak ve çekilerek ölçülen kıvırcık durumu ile aradaki farkı % olarak ifade edilir.
Kıvrım Ölçme Cihazı (Krimpmetre) ile Kıvrım Tespiti: Liflerde kıvrım (yün ve tekstüre yapay lifler) sayısını ölçmek için krimpmetre cihazı kullanılır. Krimpmetre, eşit 9 veya 14 köşeli, kenarları dişli olan madensel bir levhadan ibarettir. Eşit kenarların her biri 1 inç boyunda yani 2.54 cm uzunluğunda olup sıra ile 5’ten 18’e kadar diş ihtiva eder. Lif veya lülelerin kıvrım sayıları işte bu dişli kenarların yardımıyla ölçülür. Lif veya lif demetinin kıvrımları ölçülmek istendiğinde cihazın kenarları üzerindeki dişlere numune tutturulur. Numunenin kıvrımları, cihazın kenarındaki hangi dişlere daha çok uygunluk gösteriyorsa o numunenin 2,54 cm’sinde o kadar kıvrım bulunduğu sonucu çıkarılır. Bu cihazlarda kıvrımlı ve düzleştirilmiş hâlde uzunluk farklarından kıvrımlılık değeri tespit edildiği gibi birim uzunluktaki kıvrım sayısı da belirlenerek kıvrımlılık değeri tespit edilebilir.
Liflerdeki Kıvrım Sayısını Düz Bir Cetvelle Tespit Etme: Krimpmetre bulunmazsa liflerdeki kıvrım sayısını düz bir cetvelle ölçmek de mümkündür. Bu suretle 1 cm veya 1 inç uzunluğundaki kıvrım sayısı, kıvrımlı ve açılmış liflerin boyları ölçülüp ikiye bölünerek saptanır. Bunlar daha basit bir şekilde bilinen ölçülerle ifade edilirse 1 cm uzunlukta bulunan kıvrım sayısı olarak gösterilebilir.
Yün Elyafında Rutubet Tespiti
Tekstil ham madde ve mamullerinin içerdiği nem miktarı, birçok açıdan çok önemlidir. Ham madde alış ve satışında bir malı değerinden fazla fiyata almamak için ticari rutubet değerini bilmek ve alınacak ham maddenin nem değerini objektif olarak yansıtan numune alımı yaparak nem ölçümü yapmak gerekir. Tekstil maddeleri, çevresindeki havanın bağıl neminden etkilenir. Havadaki bağıl nem arttıkça tekstil maddelerinin içerdiği nem de artar. Yün en fazla rutubet çeken elyaftır. Yün liflerinin en önemli özelliği, nem çekme sırasında fazla miktarda ısı açığa çıkarmasıdır. Yün lifleri bu nedenle konfor ve sağlık bakımından kışın kullanılacak en uygun tekstil materyalidir.
Amacı: İplik fabrikalarında ham maddeyi (yün), yarı mamulü (bant, fitil) ve mamulü (iplik) en az telef oranı ve yüksek randımanla işleyebilmek gerekir. Bunun için ham madde, yarı mamul, mamulün ve fabrikaların rutubet-ısı değerlerinin belirli miktarlarda olması şarttır. Rutubet, aynı zamanda yünün alış ve satışında da çok önemlidir.
Tanımı: Atmosferdeki hava, su buharına tam doymamış hâldedir. Hava belirli bir ısı ve basınç altında, yalnız belirli miktarda su buharı yani rutubet içerir.
- İzafi rutubet: Havada bulunan fiili su buharı basıncının (Pd) aynı sıcaklıkta doymuş havadaki su buharı basıncına (Pt) oranına denir. Yüzde olarak ifade edilir.
Mutlak rutubet: Muayyen birim hacimde bulunan su buharı miktarına denir. m 3 havada gram olarak bulunan su buharı miktarıdır.
Rutubet Yüzdesi :Yün liflerinin nem alma özelliği yüksektir. Tüm liflerden daha fazla nem emicidir. 20 C ve % 65 nispi nemde % 16 nem alır. Yün lifleri, kuru havada 100–110 C ısıtılırsa nemini kaybeder. Elyaf sertleşir ve güç kaybeder. Nemli hava ve 100 C’de plastikleşir. Yün elyafında kuru mukavemet yüksek, yaş mukavemet düşüktür. Yün lifleri kendi ağırlığının yarısı kadar nem çekebilir. Bu bakımdan ticarette yün liflerinin üzerindeki nem miktarı % 16–18 olarak sınırlandırılmıştır. Normalde yün elyafında nem miktarı % 12-14’tür. İnce yünler az, kaba yünler çok nem çeker.
Rutubet Miktarı :Nemli bir havada bırakılmış elyaf veya kumaş, üzerine su toplar. Nemli veya ıslak bir elyaf ya da kumaş ise kuru havada üzerinde bulunan suyu kaybeder. Su alış (absorpsiyonu) veya kaybı (desopsiyonu) bir denge kuruluncaya kadar devam eder. Bir elyaf ne kadar çabuk su absorpluyorsa o kadar çabuk kurur. Elyafın tutumu, çalışılabilirliği, statik elektriklenmesi gibi birçok özelliği üzerindeki nem oranına bağlıdır.
- Rutubet ( % ) = [( Yaş ağırlık- Kuru ağırlık ) / Kuru ağırlık ] * 100
- Nem ( % ) = [( Yaş ağırlık- Kuru ağırlık ) / yaş ağırlık ] * 100
- Ticari rutubet değeri için standart şartlar; % 65±2 bağıl nem, 20±2 ºC sıcaklıktır.
Elektronik nem ölçme cihazı: Balya hâlindeki liflerin ya da bobin hâldeki ipliğin içinde ne kadar nem barındırdıklarını direkt ve hızlı bir şekilde ölçen cihazlardır. Her türlü tekstil ham madde ve mamulünün nem değerini ölçmek için kullanılır. Cihazın üzerinde bulunan uçlar yardımıyla tekstil materyalinin nemi ölçülür ve otomatik sayaçtan okunur. Rutubeti ölçülecek materyalin cinsine göre değişik tipte olan elektrot numuneye tatbik edilir ve rutubet ilgili değer skaladan direkt okunur. Elektrot uçlar, kullanım yerine göre değiştirilebilir. Sayaçta okunan nem değerleri elyaf çeşidine göre farklılık gösterir.