Ülkemizde yaşanan iş kazalarına dair istatistikler incelendiğinde en fazla iş kazası yaşanan sektörün yapı işleri olduğu, iş kazaların en büyük kısmının yüksekten düşme sonucu meydana geldiği görülmektedir. Bu tür iş kazalarının genellikle ölüm ya da iş göremezlikle sonuçlanması sebebiyle, yüksekten düşme en önemli kaza türünü oluşturmaktadır.

Yüksekten Düşmeye Karşı Kişisel Koruyucu Donanımlarda Kullanılan Tekstil Materyalleri ve Özellikleri

Yüksekten düşmeye karşı koruyucular, paslanmaz çelik halat, zincir ve tekstil ürünü şeklinde üretilmekte olup, son yıllarda ağırlıklı olarak tekstil ürünleri tercih edilmektedir. Tekstil ürünlerinin tercih edilmesinin sebepleri arasında; tekstil materyallerinin metal olanlara göre daha hafif olması, daha esnek olması ve böylelikle daha ergonomik olması, şok emici olarak kullanıma tekstil materyallerinin uygun olması, metallerde yaşanan korozyon sorunun bulunmaması sayılabilir.

Yüksekten düşmeye karşı koruyucu olarak kullanılan tekstil materyalleri genellikle sentetik liflerden üretilmekte olup en çok poliester ve poliamid lifleri kullanılmaktadır. Kullanılacak alana, yapılacak işe ve maruz kalacağı etkene göre farklı lifler kullanılarakta üretim yapılabilmektedir. Örneğin; yüksek performanslı polietilen veya yüksek mukavemetli polipropilen, poliamid ve poliestere göre daha düşük erime sıcaklığına sahip olması ve sürtünme sıcaklığından daha kolay etkilenmesine rağmen kimyasalların kullanıldığı alanlarda tercih edilebilmektedir. Aramid lifi kullanılan diğer bir ham madde olup, yüksek sıcaklığa karşı direnci oldukça iyi olan ve yüksek erime noktasına sahip bir lif olmasına karşın düşük aşınma ve UV direncine sahip olması kullanımını sınırlandırmaktadır.

Sentetik lifler, farklı sıcaklık, kimyasal ve kimyasal konsantrasyonlarından farklı şekilde etkilendiğinden, yüksekten düşmeye karşı koruyucu donanımların kullanılacağı kimyasallar, sıcaklık ya da iç veya dış ortam gibi kullanım alanları dikkate alınarak uygun bir sentetik lif tercih edilmeli ve üretim yapılmalıdır. Sentetik liflerin erime noktası, aşınma direnci, UV direnci ve uzana özelliklerine dikkat edilmelidir. Çizelge 2.3’te yüksekten düşmeye karşı kişisel koruyucu donanım olarak en çok kullanılan tekstil lifleri ve fiziksel özelikleri belirtilmektedir.

Çizelge 2.3 Yüksekten düşmeye karşı kişisel koruyucu donanım olarak en çok kullanılan tekstil lifleri ve özellikleri.

TS EN 354 standardına göre metal lanyardlar statik dayanım deneyinde 3 dakika boyunca 15 kN kuvvete maruz bırakılırken tekstil malzemesinden imal edilmiş ise 22 kN kuvvete maruz bırakılmaktadır. Tekstil materyallerinin UV ışınlarına maruz kalması ve aşınmasından kaynaklı mukavemetlerde zamanla oluşan kayıp, statik dayanım deneylerinde maruz bırakılma öncesi ve sonrası kuvvet miktarının farkı şeklinde belirlenebilmektedir.

Yüksekten düşmeye karşı kişisel koruyucu donanımların kullanımında dikkat edilmesi gerekenler hususlar bulunmaktadır. Korozif ve diğer hasar verme potansiyeli olan asit ve baz gibi kimyasallarla, gres ve diğer yağlarla çalışılan ortamlarda bu kimyasallara ve buharlarına temasa etmesi konusunda dikkat edilmelidir. Aşındırıcı kimyasalların kullanımı olan alanlarda buna göre tekstil materyali seçimi yapılması gerekmekte olup hangi kimyasal ile ne kadarlık bir sürede ve ortam sıcaklığında kişisel koruyucu donanımın kullanılacağının önceden bilinmesinin önemi bulunmaktadır. Ayrıca tekstil ekipmanları üretici dışında boyanmamalıdır. Birçok boyarmadde ya da fikse maddesi asit içerebilmekte ve %15’e kadar mukavemet kaybına neden olabilmektedir. Çizelge 2.4’de yüksekten düşmeye karşı koruyucu donanım olarak kullanılan tekstil liflerinin kimyasallara karşı dayanım özellikleri belirtilmektedir.

Çizelge 2.4 Yüksekten düşmeye karşı koruyucu donanım olarak kullanılan tekstil liflerinin kimyasallara karşı özellikleri.

Yüksekten düşmeye karşı kişisel koruyucu donanımların keskin ve sert kenarları bulunan alanlarda kullanıma dikkat edilmesi gerekmektedir. Bu tip alanlarda oluşabilecek aşınmalar ve kesikler mukavemet kaybına sebep olmakta ve hayati sonuçlar doğurabilmektedir. Serbest düşme durumunda bu tip hasarlar düşüş durdurma mekanizmasına daha fazla zarara neden olmaktadır. Lanyard ya da ankraj hattında hasar kısmında çekme meydana gelmekte ve deformasyonun etkisi ile kopuşlar oluşabilmektedir. Hatta ankrajlama yaparken düşme meydana gelme durumunda lanyardın keskin bir yüzeye temas etme durumuna göre nokta belirlenmeli ve keskin alanlarda düşme anında temas edecek alanlardan kaçınmalıdır. Çatı işleri gibi düşme anında keskin yüzeyle temasın kaçınılmaz olması durumunda ise kesilme direnci olan kılıflardan faydalanılmalıdır.

Aşınmanın yanı sıra mukavemet kaybının diğer en büyük sebebi ise kullanımda oluşan kesiklerdir. Kesikler ve ezilmeler dış hasarın yanı sıra iç hasar da meydana getirebilmektedir. Bu hasar türünde iplik ve halat kopmaları meydana gelebilmektedir. Dar dokuma şerit yapısındaki donanımlarda 1 mm ve daha fazla uzunlukta kenarlarda oluşan kesikler risk oluşturabilmektedir.

Özellikle ıslak ortamlarda ve halatların tekrarlanan esneme hareketinin bir sonucu olarak bir araya gelen liflerin birbirine teması ile meydana gelen aşınma iç aşınmadır. İç aşınma sadece toz, kir, partikül ya da ıslak ortamlardaki maruziyet sonucu oluşmamakta aynı zamanda liflerin birbirine sürtünmesi sonucu normal kullanım ile de oluşabilmektedir. Çoğu tekstil materyalinde iç aşınma çok yavaş gerçekleşmekte ve ihmal edilebilmektedir. Aramid lifinden imal edilmiş donanımlar iç aşınmaya karşı çok dayanıklıdır.

Tekstil malzemesinden üretilmiş olan yüksekten düşmeye karşı koruyucu donanımlara yüksek şok şeklinde kuvvet uygulanmamalıdır. Ani ve fazla yüke maruz kalmış olan, askıda kalan donanımlar kullanım dışı bırakılmalıdır.

Yüksekten düşmeye karşı kişisel donanımların kullanımında ağır nesnelere çarpma ya da ağır nesnelerden darbe görmemesine dikkat edilmelidir. Yüksek şok yüküne (darbe kuvveti) maruz kalmış veya üzerine yük düşen tekstil ekipmanı kullanım dışı bırakılmalıdır.

Lanyard (Bağlantı tertibatı)

Lanyard (bağlantı elemanı), bir uzunluk ayarlama tertibatına sahip olan veya olmayan, en azından iki bağlantı ucuna sahip, düşmeye karşı kişisel koruyucu sistemin esnek bağlantı tertibatı ya da bileşeni olarak tanımlanmaktadır (TS EN 354). Lanyard, emniyet kemerine direk olarak takılan dar dokuma ya da halattan yapılmış bağlantı elemanıdır ve düşmeye karşı koruyucu sistemin ana parçalarındandır.

Aşınma Çeşitleri

Aşınma, mekanik ve kimyasal olmak üzere iki temel şekilde olabilir. Mekanik aşınma sonucu yıpranan malzemede temel yıpranma unsuru aşınma ve ikinci unsur ise hafif yorulmadır. Aşınma mekanizması oldukça komplekstir ve triboloji disiplinin bir bölümüdür. Farklı aşınma mekanizmaları mevcut olup genel olarak adhezif aşınma, abrasif aşınma, yorulma aşınması ve korozif aşınması şeklinde 4 çeşide ayrılabilir. İplik ve kumaşlarda meydana gelen aşınma mekanizmasında adhezif aşınma, abrasif aşınma, yorulma aşınması rol oynar.

Adhesif aşınma; yapışma aşınması olarak da bilinir ve en yaygın aşınma türüdür. Sürtünme teması yüzeyler arasında meydana gelir ve genellikle aşınma kalıntılarının yer değiştirmesi ve başka yüzeye bağlanması şeklinde oluşur. Plastik deformasyon nedeni ile malzeme yapışkan hale gelir ve diğer yüzeye bağlanır. Adhesif aşınma birbiri ile kayma sürtünmesi yapan metalmetal aşınma çiftinden oluşan basınç kaynağının sonucudur.

Abrasif aşınma; yırtılma veya çizilme aşınması olarak da adlandırılmaktadır. Abrasif aşınmada uygulanan yük ve hareketin etkisi ile temas eden iki cisimden daha sert olanın, pürüz tepecikleri ya da taneleri vasıtası ile diğer cismi çizerek üzerinden talaş kaldırma olayıdır. Bu aşınma genel olarak, malzeme yüzeylerinin kendisinden daha sert olan parçacıklarla basınç altında etkileşip sert parçacıkların malzeme yüzeyinden parça koparması seklinde gerçekleşmektedir.

Yorulma aşınması; temas yüzeylerinde çok küçük çukurcukların oluşması seklinde gerçekleşmektedir. Yuvarlanma hareketi yapan parçaların yüzeylerinde ortaya çıkar ve esas olarak bir malzeme yorulmasıdır. Değişken tekrarlı zorlama altında, zamana bağlı olarak meydana gelir. Malzemeye uygulanan yük elastik limiti aştığı zaman malzeme bozulmaya başlar ve yüzeyin altında mikro çatlaklar oluşur, yüzeyden parçacıklar pullanma şeklinde ayrılmaktadır.

Korozif aşınmada, yüzeyler, hava ile reaksiyona girerek aşınmanın şiddetli olmasını önleyen oksitlenme tabakasını meydana getirir, özellikle kimyasal maddelerin bulunduğu ortamda çalışan makine elemanlarının yüzeyleri bu maddelerle reaksiyona girerek ince ve sert tabakalar oluşturur. Değişken yük altında bu sert tabakalar kırılır ve kırılan parçacıklar yerinden ayrılarak aşınma parçacıklarını oluştururlar. Temiz kalan temas yüzeylerinde reaksiyon sonucu olarak tekrar sert bir tabaka oluşur, yük altında bu tabaka tekrar kırılır ve bu şekilde tekrarlı olarak devam eden olay oksidasyon aşınması olarak tanımlanmaktadır. Ayrıca hava rutubetinin de korozif aşınma üzerinde etkisi olduğu düşünülmektedir