ÇARPANA DOKUMA TEKNİĞİ

Çarpana, Asya göçebeleri arasında ve Anadolu’da kullanılan dokuma tezgahları­nın en basit türü ve bu tezgahlarda dokunan dokumalara verilen genel ad.

Çarpanada kolan, kemer, kuşak, eğer süsleri ve ip çeşitleri gibi eni dar, boyu uzun dokumalar dokunur, örme ve dokuma tek­niği bir arada kullanılır. Çarpana toprağa çakılı kazıklardan yararlanarak yere paralel olarak kurulur.

Çarpananın bir ucunu yer kazığına bağlayan dokumacı, çözgü ipleri­nin ucunu beline ya da sabit bir yere bağlayarak birbirine paralel ve gergin duran bir dokuma alanı elde eder. işlenecek nakışın türüne göre hazırlanan renkli iplik­ler, el büyüklüğünde, dikdörtgen biçiminde dört delikli levhalardan geçirilir. Sayılan 4-6 arasında olan deve derisi ya da tahtadan yapılmış bu levhalar, başka tezgahlarda görülmez. Renkli iplikler çözgü ipleri ara­sından geçirilerek nakışlar oluşturulur. Do­kuma işlemi ilerledikçe nakışlar zaman za­man sıkıştırılır.

Çözgü İpini Bağlama

Bütün çarpanalardan çözgü ipliklerinin geçirilmesi bitirildikten sonra, her çarpanadan geçen ipliklerin uç tarafındaki düğümleri yan yana getirerek, hepsi birden düğümlenip bağlanır. Buradan sabit bir yere bağlandıktan sonra, iplikler gerilir.

Çarpanaları yavaş yavaş, ipliklerin diğer ucuna doğru, dik durumda çekip yürüterek, ipliklerin düzgünlüğü sağlanır. Bu sırada parmaklar kullanılarak ipliklerin ayrılmasına yardım edilir. İpliklerin uç tarafına yakın bir yere gelince, iplikler gerdirilip, hepsi birden düğümlenir. Buradan da bir kuşak veya sicim kullanılarak bele bağlanır. Boşta kalan diğer ucu da başka bir sabit yere, iplikler gergin olacak şekilde bağlanır.

Atkı İpi Hazırlama Teknikleri

Çarpanaların döndürülmesiyle açılan çözgü aralığından atılan en ipliğidir.

Atkı ipliği mekiğe sarılarak, kelebek ya da melik yapılarak kullanılır. Atkı ipliği için en uygun olanı meliktir

Melik;

Baş ve işaret veya serçe parmaklar arasında “S” çizerek sarılan iplik demetinin bir ucu üzeri sıkı bir şekilde sarılarak hazırlanır.

Yumak;

Dokumada kullanılan küçük iplik grubuna yumak denir.

Kelebek;

Baş ve işaret veya serçe parmakları arasında “S” çizerek sarılan iplik demetinin üzeri, demete dik doğrultuda orta kısımdan sıkı bir şekilde sarılarak hazırlanan, atkı ipliğinin çözgü iplikleri arasından kolay geçebilecek şekilde düzenlenmiş bir çeşit yumaktır

Çarpana Dokuma Tekniği

Çarpana ile dokuma işlemi, çözgü iplikleri geçirilmiş ve gerilmiş çarpanaların kendi çevresinde döndürülmesiyle çözgü iplikleri arasında oluşan ağızlıktan, atkı ipliklerini geçirerek sıkıştırılması süretiyle gerçekleştirilir. Çarpana dokumada desen, dokuma raporuna göre geçirilmiş çözgü iplikleri ile birlikte çarpanaların hareket sistemine göre ortaya çıkar. Yani aynı desen raporuna göre çözgü ipliklerine sahip çarpanalara yaptırılan farklı hareketlerle, sonsuz denebilecek sayıda desen elde edilebilir. Bu nedenle çarpanaların hareket sistemlerini bilmek dokuyucuya aynı çözgü iplikleriyle değişik desenler elde edebilme imkanı verir. Çarpanayla dokuma bu yönüyle değişik uygulamalara açık, dokumacıya hareket serbestliğini sunan bir dokuma tekniğidir.

Çarpanaların Çevirme Sistemleri

Çarpana dokuma tekniğinde iki temel çevirme hareketi söz konusudur.

• İleri çevirme
• Geri çevirme

Bu çevirme hareketlerinden herhangi birisi yapılmadan dokuma yüzeyi oluşturulamaz Çünkü özgü ipliklerinin atkı iplikleriyle bağlantı kurması, çarpanaların ileri ve geri çevrilmesiyle değişen ağızlığa atkı ipliğinin atılması suretiyle gerçekleştirilir. Dolayısıyla bu çevirme hareketleri “Dokumayı ve Deseni Oluşturan Temel Hareketler” olarak tanımlanmıştır.

Çarpana ile dokuma yapılırken, biçimi nasıl olursa olsun çarpanaların bir deliğinden diğer deliğine kadar döndürülme işlemine çarpanaların çevrilmesi (döndürülmesi) denir.

Burada asıl hedef deliklerin taşıdığı ipliklerdir. Çarpanaları döndürme, çarpanaların dokucuya yakın olan deliği başlangıç noktası kabul edilerek, genellikle bunu izleyen deliği (ilerisindeki ve gerisindeki) dokuyucuya yakın konuma getirmeyi hedefleyen, ileri veya geri doğru döndürme işlemidir ve dokumanın oluşumu için gerekli olan temel çevirmelerdir. Dönüş açısı dört delikli, kare biçimli çarpanalarda 900 dir. Çarpananın biçimine delik sayısına göre dönüş açısı değişir. Örneğin iki delikli çarpanada dönüş açısı 1800 sekizgen çarpanada 450 dir.

Çarpanaların köşe ve köşelerinde yer alan delik sayısı aynı zamanda dokumanın atkı raporu verir. Yani iki delikli çarpanada iki kez, üçgen biçimli üç delikli çarpanalarda üç kez, kare biçimli dört delikli çarpanalarda dört kez çokgen biçimli çarpanalarda ise köşe/delik sayısı kadar çevirmede bir atkı raporu tamamlanmış olur

Çarpanaların ileri ya da geri çevrilmesi, çözgü ipliklerinin dokuma yüzeyinde oluşturduğu eğime, dolayısıyla motifin yönüne etkisi vardır.. Yani dokumanın yüzey yapısını (dokusunu) ve motifin oluşumunda başlıca iki unsur vardır. Bunlardan birincisi çözgü ipliklerinin çarpanalardan geçiriliş yönü, diğeri ise çarpanaları ileri ya da geri çevirme hareketidir.

Çarpana döndürmenin desen oluşturmada da önemli bir rolü vardır. Çünkü çarpanaların değişik düzenlerde döndürülmesi dokuyucuya çeşitli desenler elde etmek imkanı vermektedir.

Dokumayı ve deseni oluşturan temel çevirme sistemleri üç ana başlıkta gruplanabilir.

Devamlı Aynı Yönde Çevirme (Aynı Yönde İplik Geçirme Sistemine Göre)

Çarpanaların belirli bir noktadan başlayarak devamlı ileri ya da geri döndürülmesidir. Kare biçimli, dört delikli çarpanalar için döndürülme işlemi ( Resim 1.7).

1. adım: Devamlı ileri D’den C’ye
2. adım: Devamlı ileri C’den B’ye
3. adım: Devamlı ileri B’den A’ya
4. adım: Devamlı ileri A’dan D’ye

veya geri yönlü olabilir.

Çarpanaları Eşit Sayıda İleri ve Geri Çevirme (Ayna Simetri Sistemine Göre)

Çarpanaların belirli bir noktadan başlayarak eşit sayılarda ileri ve geri döndürülmesidir. Örneğin; 2 ileri – 2 geri (Resim 1.8) 4 ileri – 4 geri gibi.

Çarpanaları Değişik Sayıda İleri ve Geri Çevirme (Aynı Yönde İplik Geçirme Sistemine Göre)

Çarpanaların dokuyucunun isteğine göre belirlenen değişik sayılarda ileri ve geri döndürülmesidir. Örneğin ; 2 ileri – 5 geri , 3 ileri -1 geri , 9 ileri 5 geri gibi (Resim 1.9).

Desen Oluşumuna Katkıda Bulunan İlave Hareketler

Desen oluşumuna katkıda bulunan ilave kart hareketleri desen oluşumuna etki eden hareketlerdir. Bu hareketler yalnız başlarına dokuma oluşumunu gerçekleştiremezler. Dokumanın oluşabilmesi, bu hareketleri izleyecek temel hareketler olarak ifade edilen ileri ya da geri hareketlerle sağlanır.

Desen oluşumuna katkıda bulunan ilave kart hareketleri, iki grupta incelenir.

• Kart sıralamasını değiştirme
• Kartı kendi ekseninde sağa ya da sola çevirme

İplik Sistemlerine Göre Çarpana Dokumalar

Çarpana dokuma uygulamaları iki şekilde olur.

• İki iplik sistemli
• Üç iplik sistemli

İki İplik Sistemli Çarpana Dokumalar

Çözgü ve atkı olmak üzere iki iplik grubu kullanılır. İpliklerde tek renk ya da birden fazla renk kullanılabilir. Dokuma tek renk olacaksa atkı ipliği de çözgü iplikleri ile aynı renkte olmalıdır. Birden fazla renk kullanılmak istenirse atkı ipliği, dokumanın sağ ve sol kenarında yer alan renklerden seçilmelidir. Bu gruba giren dokumalar çözgü ipliklerinin geçiriliş yönü ve kartların temel hareket yönüne göre dört başlık altında incelenebilir.

Tek Yönlü İplik Geçirme ve Tek Yöne Hareket; Bu sistemde çözgü iplikleri çarpanalara tek yönlü (ön yüzünden veya arka yüzünden) geçirilir ve dokuma tamamlanıncaya kadar çarpanalar tek yöne çevrilir. Tek yönlü iplik geçirme sisteminde, toplam çarpana sayısı tek rakamlı ya da çift rakamlı olabilir.

Çözgü ipliklerinin çarpanalardan geçiriliş ve kartların hareket yönüne bağlı olarak oluşan dokumanın yüzeyinde hep sağa yatık “Z”yönlü yada hep sola yatık”S” yönlü görüntü “fitilli doku” adı ile bilinir (Resim 1.22).

Çarpana dokumalarda dokuma boyunca çarpanaların tek yöne çevrilmesi sonucu çözgü iplikleri birbirine bükülerek dokuma güçlüğü yaratır. Bu nedenle sözü edilen sistem seçildiğinde dokumanın rahat yürütülebilmesi için, belirli aralıklarla çözgü ipliklerini tutan B ucundan düğüm açılarak bükümler düzeltilmeli ve dokumaya daha sonra devam edilmelidir.

Tek Yönlü İplik Geçirme ve Çift Yöne Hareket; Bu sistemde çözgü iplikleri çarpanalara tek yönlü geçirilir ve çarpanalar çift yöne çevrilir. Burada çarpanaların iki ileri iki geri, dört ileri dört geri,altı ileri altı geri vb. çevrilebileceği gibi dört ileri altı geri altı ileri sekiz geri vb. farklı sayılarda da ileri geri çevrilebilir. Çözgü ipliklerinin tek yönlü geçirildiği bu sistem, dokuyucunun isteğine bağlı olarak çarpanaların farklı sayılarda ileri ve geri çevrilmesi ile dokuma raporunda oldukca farklı desenlerin elde edilmesi sağlanır (Resim 1.23), (Resim 1.24 )

Kartların çevirme yönünün değiştirildiği noktadaki kart konumu da desen oluşumunda etkilidir.

Çarpanaların çift yönlü hareket ettirilmesi, ileri hareketlerde, çarpanaların arkasında oluşan bükümün geri dönüşlerde çözülmesi sağlar. Böylece çözgü ipliklerinde oluşan bükümü açmak için dokumaya ara vermeye gerek kalmaz.

Dokumanın çözgüleri çarpanalara tek yönden geçirilir ve çarpanalar ilk iki sırada ileri, iki sırada geriye doğru çevrilerek dokunursa elde edilen dokuma yüzey “tel örgü doku” görünümü yansıtır (Resim 1.25).

Çift Yönlü İplik Geçirme ve Tek Yöne Hareket; Çarpanalara çift yönlü iplik geçirme 1:1 düzeninde, eşit yada farklı grup düzeninde ve ½ (yarı yarıya) düzeninde olmak üzere üç grupta incelenebilir. Bu sistemde dokuma desen raporu çift sayıda çarpanalardan oluşmalıdır.

“1:1 düzeninde” çözgü iplikleri çarpanaların birinin ön yüzünde, diğerinin arka yüzünden geçirilir. “( 1,3,5,7,9….) çarpanalara ön yüzünden geçirilen çözgü iplikleri, çift rakamlı (2,4,6,8,10…..) çarpanalara arka yüzünden geçirilen çözgü iplikleri” Çarpanalar tek yönde çevrilir. “Sadece ileri yada geri” burada önden geçirilen çözgü iplikleri sağa yatık arkadan geçirilen çözgü iplikleri ise sola yatık görünümlüdür. Bu nedenle elde edilen doku “düz örgü doku” görünümü verir (Resim 1.26).

Çift Yönlü İplik Geçirme ve Çift Yöne Hareket; Burada çözgü ipliklerinin çarpanalara geçirilmesi, “çift yönlü iplik geçirme ve tek yönlü hareket” sisteminde olduğu gibi uygulanır. Burada tek değişiklik çarpanaların da çift yöne çevrilmesidir. Çarpanaları ileri ve geri çevirme sayısı isteğe bağlı olarak 2 ileri – 2 geri, 4 ileri – 4 geri gibi çift; 3 ileri – 3 geri, 5 ileri – 5 geri tek yada 4 ileri-8 geri, 6 ileri – 3 geri gibi farklı sayılarda da olabilir. Böylece aynı desen raporuna göre geçirilen çözgü iplikleri ile çarpanaların farklı sayılarda çevrilmesi sonucu birbirinden farklı desenlerin oluşumu sağlanır.

Çözgü iplikleri çarpanalara dokuma raporuna göre çift yönlü geçirilir. Ancak burada çarpanaların hareketi 2 sırada bir çift yönlüdür. Yani 2 sıra ileri doğru çevrilen çarpanalar 2 sıra geri çevrilir ve elde edilen doku “ pirinç” görünümü verir ( Resim 1-29 ).

Üç İplik Sistemli Çarpana Dokumalar

Bu gruba giren dokumalarda, çözgü ve atkı ipliğinden oluşan ve zemin dokumayı oluşturan iki iplik sisteminin yanında, zemin dokuma üzerinde yer alan motifleri oluşturma da üçüncü bir iplik kullanılır. Bu iplik motifleri oluşturan atkı ipliği yani “motif atkısı” görevini üstlenir. Motif atkısı, desene göre belirli sayıdaki çözgü ipliği sayısı üzerinden çözgülere dik olarak atlama yapar. Bu sistem “susma” daldırma ve serbest teknik ” olmak üzere üç şekilde uygulanır. Topkapı Saray Müzesi’ndeki susma ve daldırma tekniği ile bezeli kuşak, şerit ve kılıç askılarının bazılarında motif atkısı olarak altın ve gümüş metal iplik kullanıldığı ifade edilmektedir.

Susma: Motif atkısı belli sayıdaki çözgü ipliklerinin üzerinden atlama yapar ve motif tamamlandıktan sonra atkı ipliği ile birlikte yürütülür. Ancak motif atkısının, dokuma şeridinin kenarlarının görünmemesi için sağ ve sol kenarda yer alan çözgü iplikleri ile bağlantı kurmadan dönüş yapması sağlanır. Her motif kenarında aynı iplik yüzeye alınarak kullanılır. Şayet motif aralarında bağlantı varsa motifi oluşturan ilave atkının çözgüler arasına gizlenmesine gerek kalmaz (Resim 1.30).

Daldırma: Susma tekniğine benzeyen bu tekniğin tek farkı, tekrar eden her motif için ayrı bir motif askısının yeni başlangıç yapmasıdır. Yani tamamlanınca iplik kopartılır, tekrarlanacağı kısımda yeniden kullanılır (Resim 1.31).

Serbest Teknik (Strüktür): Bu teknikte çözgüler tek renk seçilmelidir. Dokumanın deseni, çarpanaların değişik şekillerde döndürülmesi bazı çarpana deliklerinin boş bırakılması ve karışık dizgi sisteminin kullanılmasıyla oluşur (Resim 1.32).