Türkler tarihin her devresinde, dünya uygarlığına değerli sanat eserleri armağan etmiş bir ulustur. Türk kültürünün en büyük özelliği binlerce yıl boyunca Orta Asya’dan Orta Avrupa’ya uzanan geniş bir bölgede etkili olması ve bu bölge kültürlerinden etkilenmesidir. Gerek önceki yerleşimlerinde, gerekse Anadolu’da kurdukları medeniyetler dolayısıyla büyük bir kültür birikimlerinin olması, onu gittikleri yere götürmeleri, Anadolu’nun sanat kültür merkezi olarak tanınmasında önemli etken olmuştur.
İnsanların dış etkilerden korunmasını ve yaşadıkları çevrenin güzel bir şekilde döşenmesini sağlamak gibi önemli gereksinmelerini sağlayan dokumacılık, insanlığın en eski sanatlarındandır. Anadolu’daki geleneksel el sanatlarının en dikkat çeken ve yaygın olanı “dokumacılık” tır.
İki veya daha çok iplik grubunun çeşitli düzenlerde birbirleri arasından (üstünden altından) geçerek birbiriyle kenetlenmesi işlemine ve bu kenetlenme sonucu oluşan düz yüzeyli ürünlere “dokuma” denir.
Dastar Dokumanın Özellikleri
Muğla Milas bölgesinde artık yok olmak üzere olan ipek böcekçiliği Çomakdağ’da yaşama savaşı vermektedir. Günümüze kadar ayakta kalmasının en belirgin nedeni, köy insanının geleneklerine olan bağlılığı ve onları aslını bozmadan yaşıyor ve yaşatıyor olmasıdır. Öyle ki, yöresel kıyafetleri olan ”üç-beş” entari ile birlikte giydikleri ipek gömlekler ve başlarına taktıkları ipekten yapılma çemperileri özel günlerde, sokakta oyun oynayan küçük kızlar da bile görmek mümkündür.
Köyde ipek dokumalar, kadınların kendi yetiştirdikleri altın sarısı kozalardan ürettikleri ipek ipliklerden yapılmaktadır. Dokumalar da, bu nedenle sarı renkte olmaktadır. Beyaz renkte olan ipek dokumalar ise ithal kozalardan üretilen ipeklerle yapılan dokumalardır. Dolayısıyla dokunan kumaşlar da kozaya uygun olarak renk almaktadır. Bu yörede en çok sarı koza üretildiği için dokumalarda sarı renkte olmaktadır.
Milas Çomakdağ-Kızılağaç dastar dokumalarında atkı ve çözgü ipi olarak ipek kullanılması dokumaların değerini artırmaktadır. Bu dokumalar, ipek iplik ve el tezgâhlarında insan gücü ile dokunmasından dolayı 40–45 cm eninde dokunabilmektedir. Daha geniş ende dokunması zordur.
Milas ipek dokumalarında, çözgüde ve atkıda aynı cins ve tek renk iplik kullanılır. Yapılan dokuma bez ayağı dokuma olduğu içinde belirgin bir desen oluşmaz. Sadece ipliklerin bağlanış durumundan yani dokuma örgüsünden dolayı, ışık-gölge etkisiyle bir görüntü oluşur.
Dastar Dokumaların Kullanım Alanları
Milas’ın Çomakdağ-Kızılağaç köyünde ipek dokumalar eskiden sadece “üstlük” denilen başörtülerinde ve “gömlek” denilen iç giysilerde kullanılmıştır (Resim.1.1–1.4). Halen köy kadınları tarafından büyük bir özveriyle ve titizlikle dokunan kumaşlar artık günümüz şartlarına uygun olarak kullanılmak üzere daha uzun dokumalar halinde de dokunmaktadır. (Resim.1.2–1.3) Fakat “üstlük” ve “gömlek” yapımını bırakmamışlardır. Özellikle kızların çeyiz sandıklarının başköşesinde ipek dokumalar yer almaktadır.
Resim 3.1: İpek dokum
İpek Dokuma Tekniği
Dastar ipek dokumaları kamçılı tezgâhlarda dokunmaktadır. Kamçılı tezgâhta dokuma yapılırken dokuyucu, oturma tahtasının tam ortasına oturur (Resim.2.1. ). Dokuyucu yerine oturduğu zaman, daha önce atkı iplikleri sarılmış olan masuraları hemen uzanıp alabileceği bir konumda olması gerekir. Mekiğe, atkı masuralarından birisi takılır. Atkının ucu mekik boncuğunun deliğinden dışarı çıkarılır ve kenardan çözgü ipliğinin birisine dolanır. Ön kısımda bulunan ve dokunan kumaşın rulo halinde üzerine sarıldığı kumaş levendine (sermin) geçirilen çözgü ipliklerinin üzerine sarıldığı çözgü levendi döndürülmek suretiyle çözgü gerginliği sağlanır.
Mekik, tefenin soluna konur. Dokuyucu dik oturarak sol eliyle tefeyi, sağ eliyle de kamçıyı tutar (Resim.2.2). Tefeyi biraz öne iterken, birinci atkı sırasında aşağıda olması gereken çerçeveleri ayaklıklarına basarak aşağı indirir (Resim.2.3). Ayaklar gücülere bağlıdır, ayaklara basıldığı zaman çözgü ipliklerinin bir kısmı yukarıda kalır, diğer kısmı aşağı inerek ağızlık açılır. Dokuyucu ayaklıklara bastığı anda kamçıyı hızla çeker, elinden bırakmadan yukarı doğru gitmesine izin verir ve mekiğin açılan ağızlık içinden soldan sağa doğru gitmesini sağlar. Atkıyı sıkıştırmak için sol eliyle tutmakta olduğu tefeyi kendine doğru hızla çekerken, ikinci atkı sırasında aşağıda olması gereken çerçevelerin ayaklıklarına basar. Ağızlık değişir. Böylece çapraza alınmış olan atkı, tefe ile sıkıştırılır. Tefe yine ileri itilir. İkinci ağızlık açılmış olduğu için yeniden kamçı çekilerek mekik sağdan sola gönderilir. Bu hareketlere ahenkli ve hızlı bir şekilde devam edilerek dokuma sürdürülür.
Resim 2.2: Kamçı Resim 2.3: Ayaklar
Bir karış kadar yer dokunduktan sonra çözgü biraz gevşetilir ve kumaş levendine (sermin) sarılır. Kumaş levendinin üzerinde bulunan tırnak dişlisi ve tırnak yardımıyla kumaş ile birlikte çözgünün de düzgün durması sağlanır. Bundan sonra “cumbar” denilen, üzerinde delikleri bulunan uzayıp kısalabilen bir gergi demiri, taraktaki çözgü enine göre (yörede, 40-45cm.) ayarlanıp dokumanın kenarlarına batırılır. (Resim. 2.4.) Bu işlem yapılmazsa, dokuma daralabilir. Dokuma ilerledikçe her 10–15 cm’de bir “cumbar” ileri alınarak dokunan kısım sermine sarılır. Gerim düğümü tefe hizasına gelince ip çözülüp yeniden arkada çözgünün daha aşağı taraflarına bağlanır ve çözgüler tekrar gerilerek dokuma yeniden sürdürülür.
Resim 2.4: Cumbar Resim 2.5: Gerim düğümü
İpek Dokuma Yaparken Dikkat Edilecek Noktalar
- Oturma tahtası dokuyucunun boyuna göre ayarlanabilir olmalıdır.
- Atkı iplerinin sarılı olduğu masuralar, kutu içinde dokuyucuya yakın bir yerde bulunmalıdır.
- Kopan çözgü iplikleri varsa bunlar tespit edilerek onarılmalıdır.
- Çözgü iplilerinin gerginlik ayarının hep aynı düzeyde olmasına dikkat edilmelidir.
- Atkı ipliğinin, her çözgü geçişinden sonra sıkıştırılması işlemine dikkat edilmelidir.
- 40-45cm’lik dokumanın bozulmaması için cumbarın kaydırılmasına dikkat edilmelidir (Bu işlem yapılmazsa dokumanın eni daralabilir).
- Dokunan dokuma sermine sarılmadan önce daima gerim açılmalıdır.
- Dokuma saçak bağlamalı olacaksa, başlarken ve bitirirken saçak payına dikkat edilmelidir.
- Ayaklıklara basıldığı zaman ağızlık karışıksız açılmalıdır. Yani üstteki çözgüler aynı hizada, alttaki çözgüler aynı hizada olmalıdır.
- Yumak halinde olan çözgü bitene kadar dokumaya devam edilmelidir.
Dokumayı Bitirme
Çözgüyü sonuna kadar dokuyup değerlendirebilmek için çözgünün geri tarafı yaygın olarak bir çubuğa geçirilir. Gerim ipi bu çubuğun ortasına bağlanır. Sürekli gergin tutularak çubuk gücü çerçevesinin önüne yanaşıncaya kadar dokuma sürdürülür. Tarakla birinci gücü arasında kalan çözgü artık dokunamaz duruma gelince dokuma bitirilir.
Dokumayı Tezgâhtan Çıkarma
Dokuma işlemi bitirildikten sonra, çözgüler, saçak payları bırakılarak kesilir. Tarakta kalan ipler, sonraki çözgülerde rahat kullanılması için gruplar halinde bağlanır. Daha sonra, serim ters çevrilerek dokuma boşaltılır ve yıkanıp-pişirilmesi için hazır hale getirilir.