Ayancık Keteni Dokuma Tezgah Tanımı ve Özellikleri

El dokuma tezgâhında arkada; oturmaya uygun giriş yeri vardır. Buraya oturak denir. Oturulduğunda dönerek gerginlik sağlayan dokunan bezin sarıldığı saymur (kumaş levendi), onun üst kısmında dokunan bezin üzerinden kaydığı düzen ağacı, dokumanın başladığı yerde işi yanlara geren cımbar ve hemen yanında iplikler arasında gezen şimşir dişli tarak ve önünde sağdan sola, soldan sağa koşturan mekik bulunur.

Dokunan iplik düzen ağacının üzerinden geçer ve altındaki saymur (kumaş levendi)denen ağaç üzerine sarılır. Bu ağaç döner. Döndükçe de dokumayı ve dokuma ipini gerer. İlerisinde tarak boydan boya tezgâhı kat eden bir defe (tefe) içine konulmuştur. Tarak oynar. Tarağın dişleri kamıştan olur. Gücü tarağın ilerisinde iki adettir. Alttan ayakçaklara(pedal) bağlıdır. Üstten kuşlar (kelebek) vasıtasıyla aşağı yukarı inip çıkarak ipliklerde mekik için ağızlık açar.

Gücü iplikten yapılır.İki çubuk arasında örülmüş iplikten ibarettir.

Resim 1. 2: Tezgâh

Ayancık Keteni Kullanım Yerleri

Ayancık bezi dokumada keten ipi kullanılmaktadır. Bu iplikler ürünün kullanım alanına göre ince, kalın ve renklendirilmiş olarak kullanılır. Keten iplerine, nadiren pamuk, polyester ve viskoz ipleri de karıştırılabilir.

İnce olarak dokunan bezler başörtüsü (yazma, yemeni); kalın ve desenli yollu olan bezler (alacalı bez) sofra, kerevet (sedir) örtüsü ve döşemelik; mavi boyalı (gök bez) bez erkek pantolonu; çite bezi de kadın şalvarı (dizlik) olarak kullanılmaktadır.

Yöreye ait dokuma tezgâhı 4 gücülü, 2 bağıtlı (ayakçaklı), 50 cm genişlikte dokuma yapar ve 800 çözgü ipi ile çalışır. Kastamonu yöresi dokumalara göre çözgü ipi sayısının fazla olması nedeni ile daha sıktır. Desenli dokumalarda kullanılan teknik kumaşın iki yüzünü de kullanmaya imkân sağlamaktadır. Ters yüz farkı yoktur. Desenli dokumalarda 8 numaralı renkli domino(koton) kullanılmaktadır. Örtülerin kenarlarına 3+3 bükülerek ince saçak yapılmaktadır. Yörenin dokumaları keten ile yapıldığı için dokumanın kumaş özelliği öne çıkmıştır.

Resim 3.2: Ayancık keteni ürün

Ayancık Keten Dokumada Kullanılan İplikler

Geleneksel el sanatları içerisinde önemli olan, Ayancık Keteni Peşkiri Dokumacılığı kaybolmaya yüz tutmuştur. Kendine özgü tezgâhlarda keten ipinden düz kumaş dokuma ve desenli dokuma olarak yapılmaktadır. Keten ipinin tamamen doğal yollarla elde işlenerek yapılması en önemli özelliğidir.

Dokumalar, kullanım alanlarına göre çeşitlilik gösterir. Atkı ve çözgü ipi pamuk olan dokumalar yapılır. Bunlardan elde edilen bürümcük kumaşlar, iç giyimde ve başörtüsü olarak kullanılmaktadır. Atkı ve çözgü ipi keten pamuk olarak keten dokumalar yapılır. Bunlar giyimde ve ev mefruşatına yönelik çarşaf, perde, yatak örtüsü, peşkir olarak kullanılır. Eskiden havlu olarak kullanılan peşkirler geleneksel motiflerle süslenmiş, günümüzde her eşya üzerinde kullanılabilme özelliğine sahiptir.

Resim 3.1: Keten iplikler

Dokuma Tezgâhının Kurulması

Kamçılı tezgâh kolaylıkla sökülüp takılabilir. İki yanın birbirine geçme tahtaları önceden takılmış ve yuvaları tutkallanmıştır. Tezgâh kurulacağı zaman bu iki yan karşılıklı konur. Nerelere geçirileceği numara ya da harfle gösterilmiş olan ara tahtalarıyla birleştirilir. Ara tahtaların uçları yanlardan geçtikten sonra dokunmuş kumaş sarılmasına yarayan ve “sermin” adı verilen bir tarafı tırnak dişli kalın merdane yataklara geçirilerek köprü direklerine değecek şekilde oturtulur. Yatak, uçlarından vidalanır. Köprünün karşıdan karşıya tahtası konur. Tefe, üst direğin iki tarafındaki çıkıntılı cıvatalarıyla oturtulur.

Geriye üç merdane kalır. Bunlardan iki tanesi aynı kalınlıktadır. Bir tanesi tezgâhın önünde, diğeri arkasında yan ağaçların ucundaki açık yataklara oturtulur. Kalan diğer merdane bu ikisinden daha kalındır. Ön tarafı köprü tahtası hizasından 10 cm yüksekte duracak şekilde vidalarla tutturulması gereken yatağına konur. Buna “maber” denir. Tezgâhın arkasına dokuyucu oturma tahtası yerleştirilir ve ayaklığı tezgâhın tam ortasına yerleştirilir.

Şekil 3.1: Tezgah parçaları

Dokumanın Aşamaları

1. Dokumanın aşamalarını şu şekilde sıralayabiliriz:
2. Desen ve kumaş cinsinin seçilmesi
3. Çözgü ve atkı ipliklerinin hazırlanması
4. Yapılacak dokumaya uygun tarağın seçilip tarak üzerinde desen ayarlanması
5. Çözgü tahtasında örneğin yerleştirilip çözülerek tur sayısının hesaplanması

Ayancık Bezi Dokuma Yapma

Kamçılı tezgâhta dokuma yapılırken dokuyucu, tezgâhın tam ortasına oturur. Kamçılı tezgâhlarda tefenin iki taraf yuvasında ileri geri giden ve “taka” adı verilen mekik vurucularının uçlarına bağlı ipler, tefenin ortasında birbirine birleştirilmiş ve ayrıca bir iple bağlanıp ipin ucu tefenin üst ağacının ortasındaki makaradan geçirilerek küçük bir tutamak bağlandıktan sonra dokuyucunun önünde sarkıtılmış durumdadır.

Bu ip çekilince takalar, yuvalarından dışarı çıkar. Fırlamalarını önlemek için tefenin kollarından aşağıya doğru eğik, kısa birer tahtaya ip bağlanmıştır. Mekiğe atkı masuralarından birisi takılır. Atkının ucu mekik boncuğunun deliğinden dışarı çıkarılır ve kenardan çözgü ipliğinin birisine dolanır.

Mekik tefenin soluna konur. Dokuyucu dik oturarak sol eliyle tefeyi ortasından sağ eliyle de kamçının tutamağından tutar. Tefeyi bir karış kadar öne iterken, ayaklıklara basarak aşağıya indirir. İplerin bir kısmı yukarıda bir kısmı aşağıda olur.

Böylece ağızlık açılmış olur. Ayaklıklara bastığı anda kamçıyı hızla çekip elinden bırakmadan yukarıya doğru yeniden gitmesine izin vererek mekiğin açılan ağızlık içinden soldan sağa doğru gitmesini sağlar. Atkıyı sıkıştırmak için sol eliyle ortasından tutmakta olduğu tefeyi kendine doğru hızla çekerken, uygulanan armürün ikinci atkı arasındaki, aşağıda olacak çerçevelerin ayaklarına basar. Ağızlık değişir. Böylece çapraza alınmış atkı, tefe ile sıkıştırılır.

Resim 3.7: Dokuma yap

Tefe yine ileri itilir. İkinci ağızlık açılmış olduğu için yeniden kamçı çekilerek mekik sağdan sola gönderilir. Bu hareketlere ahenkli bir şekilde ve çabuk olarak devam edilerek dokuma sürdürülür. Bu işlem yapılırken alt ve üst iplerin çok muntazam açılması gerekir. Kumaşı gerdirmek için “cımbar” denilen iki tarafında çivi olan uzatılıp kısaltılabilen gergi tahtası taraktaki çözgü enine göre ayarlanıp dokumanın kenarlarına batırılır. 10–15 cm’de bir sarılırken çımbar ileri alınır. Dokumanın ucu merdanenin üzerindeki yarığa yerleştirilip üzerine çıtası konur ve merdane döndürülerek dokuma düzgün bir şekilde sarılır. Yeniden dokuma sürdürülür.

Dokuma merdaneye sarılmadan önce daima gerim açılmalıdır. Gerim düğümü tefe hizasına gelince ip çözülüp yeniden arkada çözgünün daha aşağı taraflarına bağlanmalıdır. Çözgüyü sonuna kadar değerlendirebilmek için çözgünün geri tarafına yaygın olarak bir çubuk geçirilir. Gerim ipi bu çubuğun ortasına bağlanır. Sürekli gergin tutarak ve çubuk gücü çerçevesinin önüne yanaşıncaya kadar dokuma sürdürülür. Tarakla birinci gücü arasında kalan çözgü artık dokunamaz. Tarağın arkasından iplikler kesilir ve merdane ters çevrilerek dokuma alınır.