DOĞU ANADOLU YÖRESEL KIYAFETLERİ

Doğu Anadolu geleneksel giysi kültürü, çeşitli yörelerde oldukça zengin bir görünüm sunmaktadırlar. Öyle ki, Anadolu’nun pek çok yöresinde, temelde aynı olan ve bir birliktelik gösteren Türk giysileri, detaylarda çeşitli farklılıklar arz etmektedir. Bu bağlamda konu ek alındığı zaman aynı yöredeki giyimi kültürü bile; boylar, aşiretler ya da toplumun sosyoekonomik göstergesindeki farklılıkları arz edebilmektedir. Bu da o toplumun durumu ve kültürel yapısı hakkında bilgi vermekle beraber, Anadolu’da zengin bir giyim kuşam kültürlerinin varlığına işaret eder.

Doğu Anadolu yöresinde de çeşitli kıyafet biçimleri ve türleri karşımıza çıkmaktadır. Bu kıyafetler, biç şüphesiz. Mardin ve (civarında yaşayan halkın kültürel zenginliğinin bir yansımasıdır. İlçelerde ve il merkezinde çeşitlilikler gösteren kıyafetler, kendi içerisinde Mardin’e özgü bir bütünlük sergiler. Kırsal kesimde yaşayan halkın giysileri, bulundukları ortam açısından farklılıklar gösterebilmektedir.

Bu farklılıklar: genç (bekar) kız giysileri, evli kadın giysileri ve dul kadın giysileri olarak karşımıza değişik konumlarda çıkmaktadır. Bunlarla birlikte ilin doğusu ve batısı arasında da Farklı giysi türlerinin olduğu görülür. Ova giysilerinde genelde ince ve beyaz renkler hakimdir. Uzun fistan tarzındaki yırtmaçlı giysiler, başa takılan egal ile tamamlanır. Dağlık kesimlerde yaşayanların kullandığı giysiler çoğu zaman, kısa fistan, şahvar ve külah üstü puşudan müteşekkildir. Kadın giysilerinde  de kendi içinde farklılıklar görülür. Ova kesimi genelde uzun fistan, kaftan ve huçuk giyerken, dağ kesimindeki kadınlar genelde uzun fistan, peştamal, başa sarılan uzun tülbent ve epri ile hamavi denilen puşu kullanırlar.

Yine de temelde kadın giysilerini; içlik, fistan, kaftan, yelek, kolluk. şalvar, yün çorap, yemeni, eşarp ve fes (kofi) oluşturur. Erkek giysilerinin parçalarını ise; keçe külah, puşu, çizgili mintan, şalvar. Yırtmaçlı elbise kuşak, pantolon, çorap ve yemeni teşkil eder. Mardin yöresi giysilerini erkekler ve kadınlar olmak üzere iki temel başlık altında değerlendirdikten sonra, bölgede görülen çeşitli kıyafet türlerine dair örnekler vererek konumuzun çerçevesini oluşturmaya çalışacağız.

Doğu Anadolu Bölgesi Kadın Giysileri

Mardin kadın giysilerinin, genç kız giysisi, evli kadın giysisi ve dul kadın giysisi olarak üç farklı kategoride ele alınabileceğine daha önce değinmiştik. Genç kız giysileri canlı renklerden meydana gelmekte olup huçuk ve kaftan’dan müteşekkildir. Başa renkli (ülbem (epri) bağlanan’. Evli kadınlar ise kaftan ve huçuk üzerine beyaz tülbent kullanırlar. Tülbendin üzerine renkli epriler de sarılır. Dul ve yaşlı kadınların  giysilerinde ise siyah renkler hakimdir. Bazı dağ köylerinde başa kofi denilen silindir biçimli  başlıkta takılır.

Eskiden dağ kesiminde, ayağa topuksuz yemeni veya çarık giyilirdi. Ova kesiminde yaşayanlar ayaklarına, topuklu yemem giymeyi tercih ederlerdi. Simli ve yarım konu ceket, Kızıltepe ile Derik ilçeleri ova kesimlerinde daha yaygın olarak görülmektedir. Nusaybin’in doğusu ile idil civarında; Cizre, Şırnak ve Silopi tam giysiler hakimdir.  Ova kesiminin kadınları, başlarına bağladıkları renkli puşularla dikkatleri çekerler.

Kadınlar evlendikten sonra başlarına bırman veya şifondan yapılmış beyaz renkteki kıtteni eşarpları kullanırlar. Bu tür baş bağlama biçimlerini; alın ve kulakları  süsleyen altın, gümüş veya penes adı verilen liraIar tamamlar. Bu liralar kadife veya ketenden yapılmış bir şerit üzerine dikilerek kullanılmaktadır. Ayrıca saç örüklerine yaklaşık cm kalınlığında,1 metre uzunluğunda siyah şeritler takarlar.

Kadınlar  özel günlerde başlarına, bordo renkli çuha kumaştan yapılmış  fes (kofi) giyerler. Fesin ön tarafına altın liralar takılır. Bunun üzerine de hamavi denilen kalın bir eşarp örtülür. Epri adı verilen bir başka eşarp hamavinin üzerine sarılır. Epri, ince dokulu ve renkli ipekten dokunmuş yazma büyüklüğündeki örtülere verilen isimdir. Bunların dışında leçek ya da kitan olarak adlandırılan beyaz tülbentten mamul örtüler de kul1andmaktadır. Etrafı renkli desenlerle bezeli olan ve 5Ox50 cm veya 5Ox70 cm boyutlarında olan ve ketenden dokunmuş bir kumaşı andıran, çiteye adı verilen örtüler de, Mardin yöresi kadınları geleneksel baş giysilerinden biri olarak sıkça kullanılır.

Bedene Giyilen Kıyafetler

İçlik; Elbise veya fistan altına giyilen bu giysi, hakim yakalı, uzun konu ve içe giyilen bir kıyafettir.

Zıbun: İç gömleğinin üzerine giyilen bir elbisedir. Helezonik süslemeleri teşkil eden gümüş ve inci işlemeli olanları da vardır. Düz ve yırtmaçlı olarak ikiye ayrılır Zıbun yapımında kullanılan kumaşlar elle dokunmuş olup hame, bürümcük, ipek, sırmalı ipek, ipekli kadife, keten kadife türlerindendir.

Fistan (Entari): Mardin’in bütün köylerinde kadınların karakteristik giysilerinden biri entari/fistandır. Renk olarak genellikle beyaz veya krem entariler tercih edilir. Kadifeden dokunmuş kumaştan dikilen fistanlar, kadının topuğuna gelecek kadar uzun boylu bir kesime sahiptir. V yakalı ya da yuvarlak yakalıdır. Yuvarlak yakalı oları fistanların arkadan ufak yırtmaçlı ve bir düğmeli yakası bulunur. Altın veya gümüş sumalı tellerle yapılan işlemeleri de olabilen fistanlar, uzun kollu ve geniştir.Entarinin etek boyları genellikle diz altı seviyesinden başlar ve ayak bileklerine kadar uzanır.

Kaftan: Özel günlerde ve bayramlarda entarinin üzerine giyilerek kullanılır. Kaftanın üzeri gümüş tellerle işlenmiştir. Topuğa kadar uzanan bu giysi, arkadan tek parça olup önü baştanbaşa açıktır. Erek kısmının her iki yanı bele kadar yırtmaçlıdır. Kolları uzun ve bol kesimlidir. Bele takılan kemerle iki ön kısım bir araya getirilerek kullanılır. Halk arasında üçetek adıyla da bilinir.

Yelek: Gömleğin üzerine giyilen, kapalı yakalı, kolsuz ve önü ibrişim örmeli ve ibrişim-harç düğmelidir. 12 (Resim-3). Genellikle fistan üzerine giyilerek de kullanılmaktadır.

Kolluk: Kadın elbisesinin kollarını iş yaparken kirden korunmak için kullanılan ve el bileklerinden dirseklere kadar uzanan koyu renkli basmadan yapılmış bir giysi parçasıdır.

Şalvar: İpekli veya pamuklu kumaştan yapılan şalvarlar, bol kesimli bir pantolon görünümündedir. Çeşitli renklerde kullanılan şalvar entari ya da fistan altına giyilir.

Merheme (Mendil): Uçlan iğne ayalı ve üstü nakışlı olan mendiller, kemere takılan bir aksesuar olarak görülmektedir. Düğün ve bayramlarda kullanılan mendiller, simli, altın ve gümüş işlemeli olarak farklılıklar göstermektedir. Mendiller genelde ipek, şifon veya ince ketenden yapılmaktadır

Sıdriye (Önlük): Kadınların ev işleri yaparken belden bir kaytanla bağlayarak önlerine taktıkları, elbiselerini kirlenmekten koruyan bir giysi parçasıdır. Sık dokulu kumaştan yapılan önlüklerin işlemeli olanları da bulunmaktadır. Bu tür süslemeli önlükleri  daha çok yeni gelinler kullanmaktadır.

Fota: Hamam örtüsü olarak kullanılan fotalar kadınların hamama girdiklerinde, göğüs hizasından bağlayarak kullandıkları bir kumaş parçasıdır. Hame veya ipekten yapılan fotanın ipekten olanlarını, genellikle yeni gelinler kullanmaktadır.

 Don: Şalvar altına giyilen  bu giysi parçası bol paçalı ve bileklerden büzgülü bir yapıya sahiptir.

Ayağa Giyilenler

Yün çorap: Desenli veya düz olan yün çoraplar, yörede elle örülerek işlenmiş olarak kullanılmaktadır. Eskiden yas günlerinde Mardinli kadınlar, hangi dine mensup olursa olsunlar, siyah çorap giyerlerdi. Yas dönemi bittikten sonra yine renkli desenli çoraplar kullanırlardı.

Yemeni: Kahverengi ya da kırmızı renklerde deriden yapılmış ayakkabılardır Hafif  ve son derece kullanışlıdır. Çok eskiden giyilen çarıklar, anık kullanılmamaktadır. Genç bayanlar yemenide genellikle kırmızı ve beyaz rengi tercih ederken, yaşlı kadınlar kahverengi ve siyahı tercih etmektedirler. Kadınların özel günlerde giydikleri ayakkabılara ise yörede kalaş kundura tabiri kullanılmaktadır.

Kıpkap (Takunya): Üzeri gümüş telkari işlemeli takunyalar, tahtadan yapılan ve özellikle yeni gelinlerin hamam takımlarında kullanılan vazgeçilmez bir giysi tamamlayıcı parça olarak kullanılmaktadır.

Takılar

Mardin ve civarında bele gümüş kemer takılması genellikle özel günlerde ve düğünlerde görülmektedir. Bunun dışında takı olarak; çeşidi iğneler, hızmalar ve gümüş takılar, hasır bileklik. Kişniş modeli kolye. Yakut, firuze, zümrüt ve incili taşlarla yapılan kolyeler, taç, madeni düğme, halhal. Tarak ve uzun zincirler Mardinli kadınlar tarafından en çok tercih edilen takılardır. (Resim–4, 5, 6, 7 ve 8)

Doğu Anadolu Bölgesi Erkek Giysileri

Başa Giyilenler

Erkekler başlarına eskiden keçeden yapılmış külah giyerlerdi. Bunun üzerine benekli kumaştan yapılan egal sarılır. Zaman zaman kullanılan pulu ise siyah veya kırmızı beyaz renkli idi. Arkaya doğru uzanan bir  püskülü bulunan feslerin kenarları işlemeli olanları da vardı. Şapka inkılabının ardından yörede fes kullanımından vazgeçildiği görüldü.

Bedene Giyilenler

Kıras/Çizgili Mintan: dizlerden 3-4 cm kadar aşağıya sarkan uzun boylu entari tarzındaki bir giysidir. Sıfır yaka veya tek düğmelidir. Üzerine siyah işlemeli yelek giyilir. Kışın ise Haşo denilen pamuktan yapılmış dikişleri baklava dilimli modelli olan bir tür ceket giyilir. Halen günümüzde bile giysi olarak kullanılmaktadır. Şalvarla birlikte giyilince dergi-kıras olarak isimlendirilir.

Yerli dokumalardan yapılan gömlekler, çizgili, düz beyaz ve ya bej renklerde tercih edilmektedir.  Ayrıca bedene yünden veya keçi kılından aba şalvar pantolon beyaz renkli hakim yakalı yırtmaçlı elbise kuşak ve yelek sırta giyilen diğer giysiler olarak karşımıza çıkmaktadır.

---

Kaynak: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/28904