EŞME KİLİMİ DOKUMA

Eşme Kiliminin Tarihçesi

Anadolu kilimleri, kendini yenileyerek günümüze kadar yöresel desen ve renk özellikleriyle gelmiştir. Halı ve kilim alanında belirli bir üne sahip olan dokumalarımız duygu, düşünce, özlemi ve inancı ifade etmiş; atının eyeri, hububatının ve eşyalarının taşınmasında kullandığı çuval, yiyeceğini taşıdığı heybesi olmuştur. Özellikle kilim Anadolu insanının doğumunda beşiği, ölümünde tabutunun örtüsüdür.

Eşme’de kilimler, evlerde “ıstar” denilen dik tezgâhlarda, kadınlar tarafından dokunmaktadır. Tezgâha kilim ağacı da denir. Erkekler, kilim dokumaz. Kız çocukları, küçük yaşta (7-8), annesinin yanında tezgâha oturur, birlikte kilim dokumaya başlar. Kendi başına kilim dokuyacak duruma gelince, dokumasını, ayrı bir tezgâhta sürdürür. Ticarî amaçla dokunan kilimler de ıstar denilen dik tezgâhlarda, kadınlar tarafından dokunmaktadır.

Öteden beri halkın kendi ihtiyacı için dokuduğu eski kilimlerde iplikler, dokuyucu tarafından evde eğrilip bükülmüş ve yine evlerde kök boya ile boyanarak hazırlanmıştır. Bu kilimler rengi, motifi ve kompozisyonu ile bölgeye has özellik göstermiştir. Eşme kiliminin taşıdığı bu özellikler zaman içinde değişikliklere uğramıştır. Günümüze yaklaşıldıkça kök boya yerini sentetik boyaya bırakmış, kullanılan yünün kalitesi zamanla düşmüştür.

Son zamanlarda Eşme kilimi üretimi, birkaç firmanın, çözgü ve atkı ipliklerini temin ederek evlerinde hâlen tezgâh bulunan az sayıdaki dokumacıya kilim dokutmalarıyla devam etmektedir.

Kilim Dokuma Tezgâhları

Kilim dokuma tezgâhları üç tiptir:

1. Yer tezgâhları,
2. Sarma tezgâhlar,
3. Germe tezgâhlar

Yer Tezgâhları; Göçebe hayatı yaşayan insan topluluklarının kullandıkları tezgâh çeşididir. Genelde yan ağaçları yoktur. Yere çakılan dört adet kazık gövde olarak kullanılır. İki adet sırık tezgâhın alt ve üst leventlerini oluşturur. Çözgüler silindir şeklindeki leventlere sarılarak gerilir. Sonra gücü ağacı örülür. Daha sonra kilim dokumasına geçilir.

Sarma Tezgâhlar; Gelişmiş bir kilim dokuma tezgâh türüdür. Bunların alt ve üst merdaneleri döner. Dokuma tezgâhlarındaki çözgü ve kumaş levendi prensibine göre hareket eder. Çözgü üst levende sarılır. Dokunan kilim alt levende sarılır. Kilim sarıldıkça dokumanın devam edebilmesi için diğer leventten çözgü gelmeye devam eder. Varangelen, gücü ağacı, germe mekanizması gibi parçaların bulunduğu bir tezgâh türüdür.

Germe Tezgâhlar;  Alt ve üst merdaneler dönmez. Yan destekli yuvalar yukarı aşağı hareket ettirilerek çözgüler gerdirilir. Çözgüler tezgâh üzerinde hazırlanır. Dokuma yükseldikçe kilim döndürülerek aşağı alınır. Alt ve üst merdane, varan gelen, gücü demiri, yan destekler, gerginlik ayar mekanizması gibi parçalardan oluşan bir tezgâhtır. Eşme kilimi günümüzde bu tip tezgâhlarda dokunmaktadır.

Eşme Kilimi Dokumada Kullanılan İplikler

Eşme kiliminde çözgü ve atkıda %100 yünden oluşan iplikler kullanılmaktadır. Çözgüler genellikle doğal renginde kullanılır. Atkı iplikleri ise kök boyalarla boyanarak kullanılır. En sık kullanılan renk kırmızıdır. Diğer renkler kilim üzerine çeşitli motifler uygulanırken kullanılır. Geçmişte bu iplikler evlerde eğrilirken günümüzde fabrikalarda üretilen iplikler kullanılmaktadır.

Eşme Kilimi Çeşitleri

Eşme’de halkın kendi evi için dokuduğu kilimler: “altınbaş kilimleri”, “toplu kilimler”, “yan toplu kilimler”, “takmak kilimleri”, “albaş kilimleri”, ve “namazlağ kilimleri” olmak üzere çeşitli gruplara ayrılır. Bunların dışında, zemini altıgen toplarla ve çeşitli motiflerle dolgulu kilimle de yapılmıştır. Eşme kilim gruplarının her biri, kendi grubuna has özellikler gösterir.

Altınbaş Kilimleri

Eşme için özel olan ve benzerini Reyhanlı Türkmenlerinin de dokuduğu bir kilim, Altınbaş kilimidir. Altınbaş kilimlerinde motif ve kompozisyon, ayrı bir özellik gösterir. Tek eksen üzerinde sıralanmış dikdörtgen toplar kıvrım denilen, taban tabana gelecek biçimde yerleştirilmiş ‘’eli belinde kız’’ ve “tavşan topuğu” motifleri kullanılmaktadır.

En eski Altınbaş kilimlerinde dörtgenlerin ortasında bir kıvrım onun etrafında tavşan topuğu motifleri bu kilimlere özgü bir şekilde sıralanmıştır. Dikdörtgenler dışında kalan kilim zemini yine bu kilimlere has çok zengin motiflerle süslenmiştir. Kilimler bordürlüdür. Bordürler de yine bu kilimlere has motiflerle bezenmiştir. Zemin ve bordürlerde bin tepe, kurbağacık, elmacık, kazan kulpu, sandık kulpu, yılıkıç, bukağı ve diğer zengin motiflerle süslenmiştir.

Albaş Kilimi

Bu grup kilimlerde zeminde altıgen toplar, kenarları birbirine bitişik olarak sıralanmıştır. Bölgede solak kıvrımlı kilimlere benzese de topların içleri ve kilimin zeminindeki düzenleme ve motif bunlardan tamamen farklıdır. Bu kilimlerde genelde zemin uzunlamasına üçe bölünmüş başı altıgen toplar, bu ayrılan bölümler içinde tek eksende sıralanmıştır. Altıgenler bıçkır motiflerinden oluşmuştur. Toplar dışında kalan zemin zülüf, pıtırık/çıtırık ve oynatma motifleri ile doldurulmuştur. Madalyonlar arasına genelde karagöz bazen de çakmak motifleri yerleştirilir. Bordürlerinde elibelinde kız motifleri en çok görülen örneklerdir.

Takmak Kilimleri

Bu kilimlerde genelde zemin uzunlamasına üçe bölünmüş basık altıgen toplar bu ayrılan bölümler içinde tek eksende sıralanmıştır. Altıgenler bıçkın motiflerinden oluşmuştur. Toplar dışında kalan zemin zülüf; pıtırık/çıtırık ve oynatma yanışları ile doldurulmuştur. Madalyonlar arasına genelde karagöz bazen de çakmak motifleri yerleştirilir. Bordürlerinde elibelinde kız yanışları en çok görülen örneklerdir.

Toplu Kilimler

Toplu kilimlerde genel olarak baklavaya yaklaşan iç içe kancalı basık altıgen madalyonlar bir eksende tek veya çift sıra hâlinde yan yana yerleştirilmiştir. Madalyonlara bölgede top denir. Top sayısı kilimin büyüklüğüne göre değişir. Top sayısına göre kilime ad verilir (üç beş ya da yedi toplu kilim gibi). Bu kilimlerde kancalı altıgenlerle dolgulanmış toplar genelde merkeze doğru eşkenar dörtgene dönüşür. Kilimlerin bir kısmında ise toplar basamaklı ve kancalı dikdörtgenlerle süslenmiştir. Ortada bir eksende sıralanan topların yanı sıra aradaki boşluklara ana toplardan daha küçük ölçüde iki taraflı toplar yerleştirilen kilimlere yan toplu kilim denir. Yan topların büyüklüğüne göre arada boşluk kalır veya kalmaz. Boşluk kaldığı takdirde kilimin zemini çeşitli motiflerle dolgulanır. Bu kilimler genelde tek bordürlüdür.

Namazlağılar (Seccadeler)

Eşme yöresinde kilimler namazlağı olarak kullanılması amacıyla da dokunmuştur. Ayrıca camilere bağış yapılması için özel namazlağı yapım geleneği de devam etmektedir. Selvili, turunçlu, dallı namazlağı gibi isimler alır.

Eşme Kiliminin Kullanım Alanları

Eşme kilimi adından da anlaşılacağı gibi geçmişten günümüze aslında bir kilim dokumadır. Ancak bu dokuma farklı ürünlerin yapımına da imkân veren bir dokumadır. Teknik açıdan ve özellik açısından hiçbir fark olmamakla birlikte farklı boy ve ende dokunarak farklı ürünler ortaya konmuştur. Bu dokuma ile elde edilen ürünlerin en önemlileri kilimin yanı sıra çanta, heybe, yastık kılıfları, minder kılıfları gibi ürünlerdir. Günümüzde araç işi koltuk döşemeleri de Eşme kilimi ile elde edilebilmektedir.

Eşme Kilim Desenleri

Eşme kiliminde kullanılan çok çeşitli motifler bulunmaktadır. Yanış da denilen kilim motifleri, diğer yöresel kilim motifleriyle benzerlikler gösterir. Bu motiflerden yaygın kullanılanlardan bazıları şunlardır:

Eşme Kilimlerinde Sık Kullanılan Motif ve Yanışlar

Desen Hazırlama

Desen hazırlama için öncelikle gerekli malzemelerin hazır bulundurulması gerekmektedir. Desen hazırlama için gerekli malzemeler şunlardır:

• Parşömen kâğıdı,
• Işıklı masa,
• Kareli kâğıt,
• Kurşun kalem,
• Boya kalemleri,
• Silgi

Desen Çiziminde Dikkat Edilecek Noktalar

• Kareli kâğıtta her dik kare sırası çözgü ipliğinin, yatay kare sırası atkı ipliğinin karşılığıdır.
• Desen en genişliğinde dokumada kullanılacak çözgü ipliği sayısı kadar kare içine alınmalıdır.
• Desen kullanılan renkli atkı ipliklerinin kalınlığına göre çizilmeli aksi takdirde iplik ince olduğundan desen kâğıttakinden basık olur.
• Atkı ipi kalın ise desen kâğıttaki desene göre uzun olur.
• Kareli kâğıda desen çizilirken kullanılacak atkıların genişliğine göre her basamaktaki yatay kare sayısı ayarlanmalıdır.

Desen Hazırlama Aşamaları

• Dokumanın öncelikle boyutlarını belirleyerek, kilimdeki düğüm sayılarını hesaplayarak her düğümün bir kare olduğundan boyutlara uygun kareli kâğıt hazırlanır.
• Alıştırma desen çalışmaları için kareli ve parşömen kâğıdı hazırlanır.
• Kilim deseninde yer almasını istediğiniz motifleri başka parşömen kâğıdı parçalarını kurşun kalemle çizip çevrelerinden kesilir.
• Hazırlanan motif kâğıtlarını, eskiz kâğıdı üzerine yerleştirerek komposizyon oluşturulur.
• Oluşturduğunuz kompozisyonun üzerine parşömen kâğıdı yerleştirerek desen geçirilir.
• Parşömen kâğıdı üzerindeki deseni ters çevirerek kareli desen kâğıdı arkasına yerleştirilir.
• Işıklı masa kullanılır.
• Desen çizgileri üzerinden tükenmez kalem ile çizerek parşömen kâğıdındaki deseni kareli kâğıda geçirilir.
• Parşömen kâğıdını kareli desen kâğıdının arkasından çıkartılır.
• Uygun boyama tekniğini seçilir (kuru boya, keçeli kalem, guaj boya).
• Işıklı masada kareleri desen ipliğinin renginde boyanır.
• Çizim ve boyamayı kontrol ediniz, hataları tespit edip düzeltilir.
• Hazırladığınız desenin ürününüze uygun olup olmadığını kontrol edilir.

Eşme Kilimi Dokuma

Eşme kilimi kilim dokumalardan kirkitli dokumalar sınıfa girer. Kirkitli dokuma, çözgüler arasından geçirilen atkı ipliklerinin kirkit denilen bir eleman yardımıyla sıkıştırılması esasına dayanır. Kilim dokuma bez ayağı tekniğine uygun olarak yapılır. Yani atkılar çözgülerin arasından bir alttan bir üstten olacak şekilde geçirilir.