KUMAŞ ANALİZİ

Analiz kelimesi Türk Dil Kurumu sözlüğüne göre çözümleme tahlil etme anlamına gelmektedir.  Kumaş analizi de numune kumaşın özelliklerini çözümleme işlemidir.

Kumaş analizi; örnek bir kumaş parçasından faydalanarak, aynı kumaşı ya da örnek kumaş özelliklerine en yakın kumaşı elde edebilmek için, kumaşın tahlil edilerek hesaplamaların yapılması ve örgüsünün tespit edilmesi işlemidir.

Kumaş Analizinde Kullanılan Araç Gereçler

1. Lup: Üst kısmında mercek, alt kısmında dokunun görülebilmesi için kare şeklinde boşluk olan, kumaşın örgüsü, çözgü ve atkı sıklıklarının tespit edilmesinde kullanılan bir tür büyüteçtir.
2. Hassas Terazi: Analizi yapılacak kumaş numunesinin çözgü ve atkı ipliklerinin ağırlıkları ile ham ve mamul kumaşların m² ağırlıklarının ölçülmesinde kullanılır. Terazinin kalibrasyonunun yapılması yapılacak tartımlarda doğru ölçü alınması için önemlidir.
3. Analiz İğnesi: Lup yardımıyla kumaşın örgüsünü, çözgü ve atkı ipliklerinin sıklıklarının bulunması sırasında ipliklerin ayrılması ve sayılması için kullanılır.
4. Desen Kâğıdı: Kumaş örgüsünün, tahar ve armür planlarının kâğıt üzerinde gösterilmesinde kullanılan çeşitli ölçülerde bulunan (1 mm x 1 mm; 2 mm x 3 mm; 1 mm x 2 mm) milimetrik kâğıttır.
5. Makas: Analiz sırasında kumaşın kesilmesi gerekir. Analiz işlemlerinde kumaşı kesmek için düz makas kullanılır.
6. Cetvel: Analiz işlemleri sırasında numune kumaşın ölçülmesi, istenen ebatlarda kesilmesi ve iplik uzunluklarının belirlenmesi için kullanılır.
7. Kumaş Kesim Gramaj Aleti (m² (metrekare) ağırlığının bulunması için kullanılan kesim aleti): Numune kumaştan 100 cm² büyüklüğünde daire şeklinde parça kesmeye yarayan araçtır. Kesilen kumaş hassas terazide tartılır ve sonuç 100 ile çarpıldığında kumaşın m² ağırlığı elde edilir. Kesim işlemleri sırasında kumaş fazla gerilmemeli, kumaşın orta kısımları tercih edilmeli, kumaş kenar kısmından kesilmemelidir.
8. Boyalı Kalemler: Örgü ve desen raporunun desen kâğıdına işaretlenmesinde kullanılır.

Kumaş Analizinde Uygulanan İşlem Sırası

Kumaş analizi, analizi yapılacak kumaşın özelliği ve analizi yapan kişiye göre farklılık gösterse de genel olarak aşağıdaki sıra gözetilerek gerçekleştirilir: kumaşın tersi ve yüzünün belirlenmesi, kumaşın çözgü ve atkı yönünün belirlenmesi, kumaşın gramajının bulunması, iplik cinsinin belirlenmesi, iplik numarasının bulunması, atkı ve çözgü sıklıklarının belirlenmesi, çözgü ve atkı raporunun belirlenmesi, örgünün tespit edilmesi, tahar ve armür planlarının çizimi, enden ve boydan çekmenin tespiti, tarak eninin hesaplanması, tarak numarasının, toplam çözgü tel sayısının ve dişten geçen tel sayısının bulunması, çözgü ve atkı ağırlığının bulunması, kumaş ağırlığının bulunması, kumaşın tersi ve yüzünün belirlenmesi, kumaşın yüzünün bulunmasında bazı tür kumaşlara ilk bakıldığında tersinin veya yüzünün tespiti zordur. Kumaşın yüzünü belirlemek için detaylı olarak incelenmesi gerekir.

Kumaşın yüzü tespit edilirken aşağıdaki özelliklere dikkat edilmelidir: Kumaş apreli ise yüzündeki tüyler azdır veya yoktur. Kumaş yüzüne genellikle daha iyi apre verilmiştir. Kullanıcı açısından ön plana çıkan gösterişli taraf kumaşın yüzüdür. Kumaş yüzünde yüzey elyafları daha iyi bir şekilde kesilmiş ya da gaze edilmiştir. Baskı ile renklendirilen kumaşlarda desen kumaş yüzünde daha nettir. Kumaş iki farklı cins iplikle dokunmuş ise kaliteli ve pahalı iplik kumaşın ön yünde kullanılır. Verilen numune kumaşta renk efektleri bulunuyorsa ön yüzde efektler daha belirgindir. Boyanan kumaşların ön yüzü yeni iken daha parlaktır.

Kumaşın çözgü ve atkı yönünün belirlenmesi

Çözgü yönünün doğru tespit edilmesi iplik ağırlıklarının bulunmasından örgünün doğru belirlenmesine kadar analiz işlemlerine etki eder. Analizcinin bu konudaki tecrübeleri çözgü yönünün doğru tespit edilmesinde etkilidir. Çözgü yönünün doğru tespit edilmesi konusunda kullanılan yöntemler aşağıda sıralanmıştır: Verilen kumaş numunesinde kenar varsa çözgü yönünü bulmak kolaydır. Genellikle kenar iplikleri kumaştan farklı ipliklerle yapılır ve çözgü sıklığı daha fazladır. Kenar ipliklerine paralel olan iplikler çözgü iplikleridir.

Örgüden veya renkli ipliklerle verilen çizgi efektleri çoğunlukla çözgü yönündedir. İplik sıklıkları sayıldığında sıklık bir yönde fazlaysa bunlar genellikle çözgü iplikleridir. Çözgü iplikleri atkı ipliklerine oranla daha sağlam ve yüksek bükümlüdür. Genellikle kumaşı oluşturan ipliklerden bir yöndekiler tek kat, diğer yöndekiler iki ya da daha fazla katlıysa bu iplikler çözgü ipliğidir. Ekose ve kare desenli kumaşlarda genellikle kareler çözgü yönünde atkı yönüne oranla daha uzundur. Dimi çizgileri genellikle çözgü yönünde soldan sağa doğru giderler. Ancak bazı pamuklu kumaşlar ve strayhgarn kumaşlarda bunun tersi bir durum görülebilir. Ucuz yünlü kumaşlarda, battaniyelerde pamuk çözgü kullanılabilir.

Gabardin tipi kumaşlarda çözgü ipliği sıklığı genellikle fazladır. Sıklığı az olan kumaşlarda çözgü yönünde tarak izleri görülebilir. Kumaştan çıkarılan ipliklerden kıvrımları düzeltildiğinde daha fazla uzayan iplikler atkı ipliğidir. Verilen kumaş numunesinde renkli iplikler varsa ve renkli iplikler sadece bir yönde ise bunlar çözgü ipliğidir. Her iki yönde de renkli iplikler olduğu takdirde hangi yönde daha fazla renkli iplik bulunuyorsa bu yöndekiler çözgü ipliğidir. Verilen kumaş numunesinde haşıllı iplik var ise bunlar çözgü ipliğidir.

Verilen kumaş numunesi havlı tipte ya da şardonlanarak havlandırılmış ise havlar çözgü yönünde yatmıştır. Zımparalanmış kumaşlarda tüylenmiş iplikler atkı ipliğidir. Jakarlı kumaşlarda rapor eni, platin sayısıyla sınırlıdır. Bu nedenle raporlar çözgü yönünde uzun olabilir. Çift çözgülü kumaşlarda, efekt ve motifi oluşturan iplikler çözgüdür. Armürlü dokuma tezgâhlarında dokunan kumaşlarda çerçeve sayısı sınırladığından çözgü yönünde farklı bağlantı hareketleri daha azdır.

Kumaş Gramajının Bulunması

Kumaş gramajı, m² ağırlığı ve m/tul ağırlığı olmak üzere iki değer olarak hesaplanmalıdır.

m² ağırlığı: 1 metre x 1 metre büyüklüğündeki kumaşın ağırlığıdır,

m/tul ağırlığı: 1 metre x mamul eni büyüklüğündeki kumaşın ağırlığı anlaşılmalıdır.

Kumaşın m² Ağırlığının Bulunması

Kumaşın metrekare ağırlığı olanaklara göre iki farklı yöntem uygulanarak tespit edilir: Kumaş kesim aleti kullanılarak ve numune kumaşın en ve boy ölçümü yapılarak.

Kumaş kesim aleti kullanılarak, analizi yapılacak olan kumaştan, kumaş kesim aleti kullanılarak numune alınır. Alınan numune kumaş, hassas terazide tartılır. Elde edilen ağırlık değeri, 10 cm² numune kumaşın ağırlığı olduğu için, bu değer 1 m² kumaşa oranlanarak m² ağırlığı tespit edilir. Numune kumaşın en ve boy ölçümü yapılarak, Numune kumaşın m² ağırlığının bulunması için önce kumaşın eni ve boyu ölçülür. Daha sonra numune kumaş hassas terazide tartılır ve aşağıdaki formül uygulanarak numune kumaşın m² ağırlığı hesaplanır.

Kumaşın m/tul Ağırlığının Bulunması: Mamul eni ne olursa olsun boyu 1 metre olan kumaşın ağırlığı m/tul ağırlıktır. Numune kumaşın m² ağırlığı bulunduktan sonra m/tul ağırlığın hesaplanması için kumaşın mamul eniyle m² ağırlığı çarpılır.

İplik Cinsinin Belirlenmesi

İplik cinsinin belirlenmesi kumaş cinsinin ve kullanım alanlarının belirlenmesine etki eder. Kumaşın dokunduğu ipliklerin ham maddesinin tespitiyle iplik cinsleri belirlenmiş olur. İplik cinsleri belirlenirken fiziksel ya da kimyasal yöntemler uygulanır. Bu yöntemler laboratuvar ortamında yapılmalıdır. En çok kullanılan test yöntemleri aşağıda verilmiştir:

Mikroskop Testi: Bu yöntemde doğal ya da sentetik liflerin mikroskopta çekilmiş fotoğrafları, incelenen ipliğin mikroskoptaki görüntüsüyle karşılaştırılarak iplik cinsi tespit edilir.

Çeşitli Tekstil Liflerinin Mikroskop Altında Gösterdikleri Ana Özellikler Şunlardır:

• Pamuk: Pamuk liflerinin enine kesitleri böbrek veya fasulye şeklinde görülür. Lifin orta kısmında, lif boyunca lümen adı verilen bir kanal bulunur. Bu kanalın etrafında selülozik duvar, çok ince ve ipliğe benzeyen fibrillerden meydana gelmiştir. Aynı zamanda pamuk liflerinin bir takım büklümler ihtiva ettikleri de görülür. Olgunlaşmış pamuk lifinde hücre cidarları kalın olup kıvrım sayısı fazladır. Olgunlaşmamış pamuk lifinde ise bunun tam tersidir. Merserize edilmiş pamuk liflerinde lifler şiştiklerinde adeta düzleşerek silindire yakın bir hâl alırlar.
• Yün: Mikroskop altında düz bir silindir şeklinde görülür. Lif yüzeyi birbiri üzerine oturmuş pulcuklardan meydana gelmiştir. Kaba yüzlerin orta kısımlarında medula adı verilen bir boşluk bulunur. Yün lifinin enine kesiti oval veya yuvarlaktır.
• Keten: Hücrelerin bir araya gelmesinden oluşmuştur. Bu hücrelerin yüzleri belli aralıklarla işaretler ihtiva eder, bunlar düzgün bir şekildedirler ve kesitleri poligona benzer.
• Viskoz: Lifler düzgündür. Lif yüzeyinde ince çizgiler mevcuttur. Enine kesiti testere dişi görünümündedir.
• İpek: Birbirine yapışmış iki müstakil liften meydana gelmiştir. Ham iken yüzeyi gayri muntazamdır. Pişirmeden sonra ayrılmış olan lifler şeffaf ve düzgün yüzeylidir. Kesiti üçgene benzer.
• Selüloz Asetat: Filamentler oluklu düz çubuklar hâlindedir. Enine kesitleri yonca yaprağı gibi olup dilimleri gayri muntazamdır.
• Poliamid: Görünümü düz bir çubuğa benzer kesiti yuvarlaktır.
• Polyester: Filamentler düz çubuk görünümündedir. Stapel elyaf ise kıvrımlıdır. Polyesterlifinin kesiti daireseldir.
• Poliakrilik: Düzgün, bükümlü veya geniş çizgilidir. Enine kesiti yuvarlak fasulye şeklindedir.

Yakma Testi: Numune kumaştan çıkarılan iplikler yakılır. İpliğin alev içinde yanış şekli, çıkan duman ve kokusu, yanma sonucunda kalan kalıntı incelenerek ipliğin cinsi belirlenir.

Kuru Destilasyon Testi: İpliğin ısıtılıp yakılmasıyla çıkan gazların pH değerleri tespit edilir. Çıkan gazların pH değerine göre iplik cinsi tanımlanır.

Kimyasal Maddelerle Test: Çözücülere ve kimyasal maddelere karşı ipliğin gösterdiği reaksiyonlar tespit edilir ve iplik cinsi belirlenir. Çeşitli elyaflar için çözündükleri kimyasal maddeler aşağıda verilmiştir:

• Pamuk: % 80’lik H2SO4 içinde soğukta ve sıcakta tamamen çözünür. Derişik HCl’de çözünmez. Ağartılmış pamuk bakıramonyum hidroksitte çözünür.
• Yün: 34 °C’de derişik HCl içinde hemen çözülür. % 80’lik H2SO4 içinde sıcakta çözünür. Formik asit/çinko klorür çözeltisi içinde sıcakta çözünür. % 5’lik sodyum hipoklorit çözeltisinde 20 °C’de 20 dakikada çözünür. % 2’lik sudkostik ya da potaskostik ile kaynatılınca çözünür.
• İpek: % 2’lik sudkostik yada potaskostik ile kaynatılınca çözünür. % 5’lik sodyumhipoklorit içinde 20 °C’de 20 dakikada çözünür. % 75’lik H2SO4 çözeltisinde 50 °C’de çözünür. Serisini alınmış ipek formik asit/çinko klorür çözeltisinde 40 °C’de çözünür.
• Viskon: % 80’lik H2SO4 içinde çözünür. Formik asit-çinko klorür içinde sıcakta çözünür.
• Asetat: % 100 aseton ve % 80’lik aseton içinde çözünür. 35 °C’de derişik HCl içinde çözünür. % 80’lik H2SO4 içinde soğukta çözünür. Meta-kresolde çözünür. Kaynar dioksanda çözünür. Buzlu asetik asit içinde çözünür. Dimetilformamid de sıcakta ve soğukta çözünür. Formik asit/çinko klorür çözeltisinde çözünür.
• Selüloz triasetat: Soğuk metilen klorürde çözünür. % 100’lük asetonda çözünür. Buzlu asetik asit içinde çözünür. Dimetilformamid de sıcakta çözünür. Formik asit/çinko klorür çözeltisinde çözünür. Kaynar derişik H2SO4’de çözünür. Soğuk kloroformda çözünür.
• Poliamid (naylon): % 80’lik H2SO4 içinde soğukta çözünür. Meta kresolde ve fenol içinde oda sıcaklığında çözünür. % 85’lik kaynar formik asit içinde çözünür. % 20’lik HCl ile oda sıcaklığında çözünür. Kaynar % 96’lık asetik asitte çözünür.
• Poliakrilonitril: % 70’lik amonyumtiyosiyanürde 10 dakika kaynatılırsa çözünür. Dimetilformamid içinde kaynatılırsa çözünür.
• Poliüretan, Lycra: Konsantre sülfürik asitte soğukta çözünür. Kaynar dimetilformamidde çözünür. Kaynar formik asitte çözünür.
• Cam Elyaf: Çözücülerde çözünmez. Hidroflorik asit ile aşındırılır.
• Asbest: Çözücülerde çözünmez.
• Poliolefin (polietilen, polipropilen): Kaynama derecesinde ksilen içinde çözünür.
• Polivinilklorür: Tetrahidrofuran içinde çözünür. Kaynar dimetilformamid ile çözünür.

Boyama Yöntemi: İplikler her cins boyarmadde ile boyanmazlar. Bu nedenle boyamaözelliklerinin farklılığından yola çıkılarak iplik cins ayrımı yapılabilir. Bu işlem, özel olarak hazırlanmış boyar maddelerle laboratuvar ortamında uygulanır.

Test Boyarmaddeleri Olarak En Fazla Kullanılanlar Şunlardır:

• Neocarmin B ve MS, W (Chom, Fabrik Fasege),
• Karminazural (Kühnete göre) (Merck),
• Fibrotest N ve S (Chom, Fabrik Tübingon),
• Shirlastain (ICI),
• Detex (CIBA)

Neocarmin ile Yapılan Boyama Testleri

Sert bükümlenmiş iplik veya sıkı dokunmuş kumaşlar önce liflere ayrılır. Alkolle yıkayarak yağdan temizlenir ve 5 dakika oda sıcaklığında Neocarmin W çözeltisinin içerisinde bırakılır. Çözeltiden alınır, iki dakika akan suyla yıkanır ve rengi renk tablosu ile veya karşılaştırma boyamaları ile karşılaştırılır. Neocarmin W ile yapılan boyama testinde lifler 5 dakika soğukta Neocarmin W ile muamele edileceklerine, 30 saniye çözelti ile kaynatılabilir. Kaynatmayla yapılan boyamaların renk ve tonları biraz farklı olur. Renk tablolarında bu durum göz önüne alınmıştır. Neocarmin B, bilhassa pamukla, ketenin birbirinden ayırt edilmesinde kullanılır. Bu boyarmadde çözeltisiyle muameleden sonra pamuk kırmızı menekşeye, keten ise maviye boyanır. Neocarmin MS ve Fibrotest S daha ziyade sentetik liflerin tanınmasında faydalı olurlar. Lifler 5 dakika soğuk veya kaynar Neocarmin MS çözeltisinde bırakılır, alınır ve iyice durulanır.

Shirlastain A ile Yapılan Boyama Testleri

Bu boyarmadde, İngiltere Pamuk Enstitüsü Araştırma Birliği’nin bir ürünü olup Shirley Development ve Zeneca şirketi tarafından piyasaya sürülmektedir. Shirlastain A, termoplastik olmayan elyaflar için kullanılır (pamuk, yün, diğer doğal lifler, viskon, rayon ve diğer rejenere lifler). Bu çözelti, lif tanınmasından başka, ipekte serisin uzaklaştırma kontrolü, amino reçineleri ile aprelenmiş yada aprelenmemiş selüloz elyafının ayırt edilmesi için kullanılır. Numune önce eter, karbontetraklorür ile muamele edilerek yağı alınır, sonra yıkanıp kurutulur. Daha sonra, içinde Shirlastain A maddesi bulunan çözeltide oda sıcaklığında 1 dakika bekletilir. Sonra soğuk su ile yıkanır, sıkılarak suyu giderilir ve renk durumu kontrol edilir.

Detex ile Yapılan Boyama Testleri

Detex, Ciba firmasının elyaf test boyarmaddesi olup boyama işlemi oda sıcaklığında 5 dakika süre ile gerçekleştirilir. Güç boyanan elyaflarda boyama süresi 5 dakikadan fazla olabilir. 50 °C’deki su ile durulanıp havada kurutularak Detex boyama tablosundan renk tonu karşılaştırılır. Aynı boyanma özelliğine sahip elyafların ayırt edilmesi, boyamasıcaklığının 60-70 °C’ye yükseltilmesi ile mümkündür. Detex boyarmaddesi kahverengi şişeler içinde uzun süre bekletilebilir. Yalnız, direkt güneş ışığından korunmalıdır. Çözeltinin ikinci bir deney için kullanılması sakıncalıdır. Boyanacak elyaf önce saflaştırılır, üzerindeki terbiye maddeleri ve diğer maddeler uzaklaştırılır. Kumaş numuneleri hem atkı hem çözgü için ayrı ayrı teste tabi tutulmalıdır.

İplik Numarasının Bulunması

Numune kumaşımızın iplik sıklıkları ve numarasını bulmadan kumaşımız küçükse ya da belirli bir şekilde değilse kumaşımıza, daha fazla küçültmeden kare veya dikdörtgen olacak şekilde geometrik bir form vermemiz gerekir. Kumaşımızın biçimini düzelttikten sonra kenar uzunlukları cetvelle, ağırlığı hassas terazide ölçülerek not edilmelidir. Kenarları düzeltilmiş ve ölçüleri alınarak tartılmış kumaş numunesi kenarlarından 5-10 milimetre kadar sökülerek saçaklandırılır. Bu işlem genellikle numune kumaşın sol alt kenarında çözgü ve atkı yönünde uygulanır. Numune kumaştan sökülen iplikler atkı ve çözgü iplikleri olarak ayrılır. İpliklerin uzunlukları atkı ve çözgü olarak ayrı ayrı ölçülür ve hassas terazide tartılır. İpliklerin uzunluğu ağırlığına bölünür ve numara metrik cinsinden iplik numaraları tespit edilir (en az 10 adet atkı ve çözgü ipi ölçülmelidir).
Farklı numaralandırma sistemlerine göre iplik numaraları aşağıdaki formüller kullanılarak bulunur:
Numara = Uzunluk/Ağırlık, Nm=Ne x 1,69, Ne=Nm x 0,59,

Nm=9000/Den,

Nm=1000/Tex, Den= 9000/Nm.

Atkı ve Çözgü Sıklıklarının Belirlenmesi

Çözgü ve atkı sıklığı 1 cm’deki çözgü ve atkı tel sayısını ifade eder. Kenarları saçaklandırılmış numune kumaşın lup yardımıyla 1 cm’deki atkı ve çözgü ipleri sayılarak kumaşın üzerindeki iplik sıklıkları tespit edilir. Bu işlem sırasında lupun kare şeklindeki boşluğu, atkı ve çözgü iplikleri hizasına gelecek şekilde yerleştirilmeli ve sayma işlemi bitene kadar yeri değiştirilmemelidir.

Çözgü ve Atkı Raporunun Belirlenmesi

Dokuma kumaşlarda farklı görünümler elde etmek için dokuma örgülerinin yanında farklı cins, yapı ve renklerde ipliklerde kullanılır. Bu ipliklerin çözgü ve atkıdaki sırası ve sayısı bir rapor olarak tablo üzerinde gösterilir. Verilen numune kumaş üzerinde renkli iplikler incelenerek renk raporları tespit edilir. Tespit edilen çözgü ve atkı renk raporunu oluşturan iplikler lup ve analiz tığı kullanılarak sayılır ve tabloya işaretlenir. Çözgü renk raporu planı gösterilirken kenar çözgü iplikleri de gösterilmelidir. Ekose ve pano desenli kumaşlarda rapor, kumaş kenarına eşit mesafede olacak şekilde ortalanmalıdır. Bunun için çözgü renk raporu planı yapıldıktan sonra istenen toplam çözgü tel sayısında kaç renk raporu olacağı hesaplanır. Çözgü raporu tam sayı çıkmaz ise tam sayı, rapor sayısı kabul edilir ve hesaplamalar buna göre yapılır.

Örgünün Tespit Edilmesi Tahar ve Armür Planlarının Çizimi

Kumaş örgüsü tespit edilirken iplikler ya çözgüden ya da atkıdan sökülerek ipliklerin altta veya üstte olma durumlarına dikkat edilir. Her iki hâlde de başlangıç noktası belirlenmesi gerekir. Başlangıç noktasının tespitinde ya bir efekt ipliği seçilir ya da saçak yapılan ipliklerden belirli bir miktarı kesilerek başlangıç noktası oluşturulur. Atkı ve çözgüden sökerek örgü hareketlerinin tespitinde değişmeyen tek kural, çözgü iplerinin üstte olduğu durumlarda desen kâğıdına işaretleme yapılmasıdır ve dolu olarak ifade edilir. Atkı ipliklerinin çözgü ipliklerinin üstünde olduğu durumlarda desen kâğıdına işaretleme yapılmaz ve boş olarak ifade edilir.

Çözgü İpliğinin Sökülmesi: Çözgü sıklığı fazla olan kumaşlarda ve çözgü renk raporunun küçük olduğu durumlarda çözgü ipliğinin sökülmesi tercih edilir.

Atkı İpliğinin Sökülmesi: Kumaşta atkı sıklığı çözgü sıklığından fazla ise ve kumaşın atkı yönünde örgü yolları bulunuyorsa atkı ipliğinin sökülmesi tercih edilir.

Kumaşın örgüsünün tespiti lup ile yapılacağı gibi kumaş ele yerleştirilerek çıplak göz ile de yapılabilir. Kumaşın örgüsü sökülerek bulunurken örgü raporunun doğrulanması için en az iki rapor olacak şekilde iplikler sökülerek desen kâğıdına işaretlenmelidir. Örgü raporu tespit edildikten sonra örgünün tahar ve armür planları çizilir. Tahar planı, dokunacak örgünün raporu esas alınarak çizilir. Tahar planı çiziminde temel kural örgü raporundaki aynı hareketi (aynı bağlantı şekli) yapan çözgülerin belirlenmesi ve bu çözgülerin aynı çerçeveye ait olduğunun gösterilmesidir. Armür planı, dokunacak olan örgünün raporu ve tahar planı esas alınarak çizilir. Örgü raporunu oluşturan farklı çözgü hareketleri belirlenip bir araya getirilir.

Enden ve Boydan Çekmenin Tespiti

Kumaş, dokuma makinesinde dokunduğu sırada cımbarlar ile gerdirildiğinden cımbarlardan geçtikten sonra eninde ve boyunda kısalma olur. Bunun nedeni çözgü ve atkı ipliklerinin birbiriyle bağlantılar yapmasıdır. Bu kısalma ham kumaş eninin ve boyunun küçülmesi anlamına gelir. Kumaş üzerindeki atkı ve çözgü sıklıkları dokuma sonrasında kısalmalardan dolayı artar. Bunların dışında kumaşa yapılan bitim işlemleri sonucunda da kumaşta çekmeler meydana gelir. Kumaş üzerindeki ipliklerin dokuma işleminden önceki uzunlukları ile dokunduktan sonraki kıvrımlı uzunluklarının oranına çekme oranı denir ve % çekme oranı olarak ifade edilir.

Tarak Eninin Hesaplanması

Kumaş dokuma tezgâhında dokunurken çözgü ipliklerinin dokuma tarağı üzerindeki genişliği tarak enidir ve TE harfleriyle ifade edilir. Çözgü ipliklerinin tarak üzerindeki eni,atkı ipliğinin gergin uzunluğuna ve tarak enine eşittir. Mamul kumaştan sökülen atkı ipliğinin gergin uzunluğu, o kumaşın tarak enine eşittir. Ancak çoğunlukla kumaş analizi sırasında, mamul kumaştan küçük boyutlarda numune kumaş kullanıldığından kumaşın bilinen ya da olması istenen kumaş enine atkı ipliğinin gergin uzunluğu oranlanarak tarak eni hesaplanır. Dokunacak kumaşın tarak eni dolayısıyla kumaş eni, dokuma makinesinde kullanılabilecek tarak boyuyla sınırlıdır. Bu da dokuma makinesinin cinsine ve üretici firmaya göre değişiklikler gösterebilmektedir. Ayrıca dokunan kumaşın cinsine ve kullanım yerine göre de kumaş eni ve tarak eni farklılık gösterir Tarak eni hesaplanırken kumaş kenarı da dikkate alınmalıdır. Kumaş kenarları kumaş enine orantılı olarak değişiklik gösterebilir. Kumaş kenarlarında kullanılan çözgü sıklığı kumaşın zemininde kullanılan çözgü sıklığının genel olarak iki katıdır. 150 cm’lik bir kumaşta her iki taraftan kenarlar 1 cm olarak düşünüldüğünde, kenar uzunluğu 2×1 cm + zemin kumaş eni olarak bulunur.
Örneğin: 148 cm + 2×1 cm kenar uzunluğu= 150 cm kumaş eni olacak şekilde hesaplanır. Tarak numarası, toplam çözgü tel sayısı ve dişten geçen tel sayısının bulunması dokuma tarağının belirli bir uzunlukta bulunan diş boşluğu sayısına tarak numarası (TN) denir. Bu uzunluk 10 cm ya da 1 cm’dir. Toplam çözgü tel sayısı genel olarak 1 cm’de bulunan çözgü tel sayısının kumaş enine çarpımıyla bulunur. Ancak toplam çözgü tel sayısı bulunurken kenarda kullanılan çözgü iplikleri, tarak eni ve dişten geçen tel sayısı dikkate alınmalıdır. Dişten geçen tel sayısı kumaş eni boyunca aynı ise tarak numarasıyla dişten geçen tel sayısı çarpılarak taraktaki çözgü sıklığı hesaplanır. Taraktaki çözgü sıklığı ile zemin tarak eni çarpılarak zemin çözgü tel sayısı ve kenar çözgü telleri eklenerek toplam çözgü tel sayısı bulunur. Kenar çözgü iplikleri hesaplanırken genel olarak zemin çözgü sıklığının iki katı olarak düşünülür ancak kumaşın özelliğine göre buna karar verilir. Dişten geçen tel sayısı tespit edilirken kumaşın örgüsü, gücü taharı, çözgü sıklığı, iplik özelliği dikkate alınır. Ham kumaşlarda veya çözgü sıklığı az olan kumaşlarda dokuma sırasında oluşan tarak izleri belli olabileceğinden dişten geçen tel sayısı kumaşa lupla bakıldığında da tespit edilebilir. Dişten geçen tel sayısı kumaş eninde aynı ise tarak numarasıyla ifade edilir (TN 16/2; 10/1; 10/3 gibi).
Çözgü ve Atkı Ağırlığının Bulunması: 1 metre kumaşta bulunan çözgü ve atkı ipliklerinin ağırlığının hesaplanmasıdır. Çözgü ve atkı ağırlığı hesaplanırken iplik numarasının numara metrik cinsinden değeri kullanılır. Atkı ağırlığı hesaplanırken tarak eni metre cinsinden alınır.

Kumaş Ağırlığının Bulunması: Kumaş ağırlığı ham kumaş ve mamul kumaş için aynı şekilde yapılır. Kumaş ağırlığı hesaplanan atkı ve çözgü iplik ağırlıklarının toplanmasıyla elde edilir.

Ham Kumaş Ağırlığının Bulunması: Ham kumaş ağırlığı için çözgü ağırlığı hesaplanırken ham boydan çekme yüzdesi, atkı ağırlığı hesaplanırken ham kumaş atkı sıklığı, m² ağırlık hesaplanırken ham kumaş eni kullanılır. Mamul kumaş ağırlığı hesaplamasıyla aynıdır.

Mamul Kumaş Ağırlığının Bulunması: 1 m/tul kumaşın atkı ve çözgü ağırlığı toplanarak mamul kumaş ağırlığı bulunur.

Kumaş Analizi Yaparken Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar

Kumaş örgüsünün bulunması için analiz işlemine geçmeden önce kumaşın bilinen klasik birörgüde olup olmadığına bakılır. Eğer yalnızca bakmakla örgüyü tanıyamamışsak lupla örgü incelenerek örgü biçimi bulunmaya ya da hiç olmazsa tahmin edilmeye çalışılır. Örgü büyüklüğü saptandıktan sonra örgü analizine geçilir. Elimizdeki kumaş numunesi küçükse örgü analizine geçmeden kumaşın kesilmesini ya da kumaştan iplik çekilmesini gerektirerek küçülmesine yol açmayan analiz işlemleri yapılmalıdır. Kumaş ağırlığı kumaşın önemli bir özelliği olduğu için bu ölçüm ve hesapların dikkatle yapılması gerekir.

Kumaşın gramajını bulduktan sonra kumaşın atkı ve çözgü yönünde kesişen iki kenarından bazı iplikler çıkarılarak 3-4 mm genişliğinde bir saçak yapılır. Uygun kenarlar sol ve üst kenarlardır. Atkı ve çözgü sıklığı 1 cm² alanı büyüten ve lup adı verilen büyüteçle en doğru şekilde bulunur. Bu yapılırken lupun dikdörtgen kenarları kumaşın atkı ve çözgü yönüne paralel konur ve örgü üzerinden 1 cm uzunluğa giren iplikler sayılır. Eğer örgü, ipliklerin sayılmasına güçleştirecek kadar karışıksa o zaman kumaşın uygun kenarı bir cetvel üzerine paralel konularak cımbızla veya büyüteçle kumaş kenarındaki iplikler saçak kısmında sayılır. Bu da zor ise o zaman yapılacak şey kumaş üzerinde ipliklere paralel olarak işaretlenen iki çizgi arasındaki uzaklığı ölçtükten sonra aradan çekilen iplikleri saymak olacaktır. Kumaşın iki kenarında saçak yapıldıktan sonra birçok kumaşta atkı ve çözgü yönünde dizayn büyüklüğünü belirlemek ve atkı çözgü ipliklerinin diziliş sırasını ve renk planını saptamak mümkündür. Takviyeli, ekstra iplikli ve çift kat kumaşlarda bu çok zor olabilir.

Zorluk çekildiği durumlarda bu iş, dikkatli bir şekilde iplik çekilerek yapılmalıdır. Analizi yapılacak olan kumaştan numune alımında, kumaşın renk raporu ve desen özelliklerini bütünüyle kapsayacak şekilde olmasına dikkat edilmelidir. Analiz esnasında kumaştan sökülen çözgü ve atkı iplikleri ayrı ayrı karıştırmayacak şekilde saklanmalıdır. Ayrılan bu iplikler iplik cins ve numaralarının tespitinde kullanılmalıdır.