Selçuklu Halı Özellikleri
Selçuklu halılarının başlıca süsleme öğelerini, bitkisel kökenli geometrik biçimler ve kûfi yazıdan geliştirilmiş bordürlerin çerçevelediği kompozisyonlar oluşturmaktadır. Kûfi yazıdaki sivri uç ve kanca benzeri kıvrıntıları olan bezemeler, bordür süslemelerinin ayrıca belirgin özelliğini de göstermektedir.
Selçuklu halılarındaki bir diğer farklı özellik de Gördes ( Türk ) düğümünün kullanılmış olması ve metrekaresinde 84 000 düğüm bulunmasıdır. Atkıları al ( kırmızı ) ve çözgüsü ak ( beyaz ) renkte sert yün ipliğindendir. İplikler doğal olarak hazırlanan boyalarla boyanmıştır.
Selçuklu halılarının başka bir tipik özelliği, zeminin uzun altıgenlere ya da küçük karelere bölünerek içlerine geometrik biçimler, stilize hayvan motifleri vb. yerleştirilmesidir. Bunlardan kare içine yerleştirilmiş geometrik motifli halıların, Selçuklu halıları ile XVI. Yüzyılın ikinci yarısına tarihlenen klasik Osmanlı halıları arasında bir köprü görevi gördüğü öne sürülmektedir.
Bu geleneksel sanatımızın varlığından, sağlam tekstil motifleri ve düğüm tekniği ile günümüzde de söz edebiliriz. Türk halısının bu teknik özellikleri, düzenli ve sürekli gelişmesinin en büyük dayanağı olmuştur.
Selçuklu halılarının, daha sonraki Uşak halıları ile olan teknik ve motif benzerliklerinden dolayı Uşak bölgesinde yapılmış oldukları kabul edilir. Geometrik biçimler ve özellikle kûfi yazıdan geliştirilmiş kenar şeritleri ile bugün bu halılar, Selçuklu geleneğini yaşatmaktadır.
Türk halı sanatı, 18. yüzyılda başlayan gerilemeye, köklü bir geleneğe bağlanan sağlam teknik ve zengin motiflerle bir süre karşı koymuş; gelişimini halk sanatının yalın ama sevimli üslubu içinde 19. yüzyılda da sürdürmüştür.
Selçuklu Halılarının Ülkemizdeki Yeri Önemi
Türklerin geleneksel sanatı olan halı, sanat tarihimizde haklı olarak seçkin bir yere sahiptir. Türk halı sanatı, Türk tarihinin akışı içinde biçimlenmiştir. Halıya dokuma sanatı içinde karakterini veren düğümlü teknik, ilk kez Orta Asya’da Türklerin bulunduğu bölgelerde ortaya çıkmış; gelişimini Türklerle sürdürmüş ve tüm İslam dünyasına Türkler tarafından tanıtılmıştır.
Selçuklu Halılarının Dünyadaki Yeri Önemi
XIII. yüzyılda Marco Polo ve XIV. yüzyılda İbni Batuta Anadolu’yu gezmiş, eserlerinde Anadolu halılarını övmüş ve çeşitli ülkelere ihraç edildiklerini belirtmişlerdir. Selçuklu halılarının Konya, Kayseri, Aksaray ve Sivas yörelerinde dokunduğu tahmin edilmektedir.
XVI. yüzyıl sonlarında Selçuklu halılarının devamı olan Uşak halılarının şöhreti bütün Avrupa’ya yayılmış ve Avrupa’nın asil aileleri, üzerinde kendi armaları bulunan Uşak halılarını sipariş etmişler ve armalı Uşak halılarından örnekler günümüze kadar gelmiştir.
Selçuklu halılarının bordürlerinde olduğu gibi zemin örneğinde de renk ve desen bakımından ilgi çekici ayrımlar, günümüzde bu halıların başarısını ve zenginliğini artırmaktadır. Selçuklu halılarının devamı olan Anadolu’daki Uşak bölgesi tezgâhlarında, zamanının en güzel halıları dokunarak çok sayıda Batı Avrupa ülkelerine ihraç edildiği, çok tutulup sevildiği ve taklitlerinin yapıldığı açıkça belli olmaktadır.
Selçuklu Halılarının Ülke Ekonomisine Katkıları
Halıcılık, Anadolu’ya Selçuk Türkleri ile girmiş, Osmanlılar Dönemi’nde gelişmesini sürdürmüştür. 1844 yılında kurulan ve giderek gelişen Hereke halı tezgâhlarında, daha çok Osmanlı Saray halıları dokunmuştur.
Son yıllarda ise özel sektörün devreye girmesiyle Hereke halıcılığında önemli bir atılım olmuştur. Desinatörlerin, geleneksel Anadolu halı desenlerinden esinlenerek meydana getirdikleri yeni kompozisyonlarla da dış pazarlara da girilmiştir.
Bugün, Sümerbank’a geçmiş olan bu tesislerde hâlâ çok kaliteli halılar yapılmaktadır. Bunun dışında bugün bütün Anadolu’da, özellikle de Kayseri, Sivas, Konya, Kırşehir ve civarı, başta Isparta olmak üzere Batı Anadolu’daki eski halı merkezlerinde (Uşak, Bergama, Kula, Gördes, Milas, Çanakkale, Balıkesir ) ve Doğu Anadolu’da bu geleneksel sanatımızın yaşatılması yolunda çalışmalar yapılmaktadır.
Resim 1. 9: Selçuklu halılarında kullanılan kûfi bordürlü seccade
Selçuklu Halılarının Sınıflandırılması
Dokuma tekniklerine göre sınıflandırma
- Makine dokusu halılar
- El dokusu halılar
- Düğüm şekline göre ( Kapalı düğüm: Türk- Gördes, Açık düğüm: İran-Sine )
- Kullanılan hammaddeye göre ( Doğal boyalı halılar- Yöresel, Sanayi ipliği ve sanayi boyalı halılar- Ticari)
Kalitelerine göre sınıflandırma
- Kaba: Metrekarede 100.000 düğüme kadar
- Orta: Metrekarede 100 – 200.000 düğüm arası
- İnce: Metrekarede 200 – 600.000 düğüm arası
- Çok ince: Metrekarede 600.000 düğümden çok
Ebatlarına göre sınıflandırma
- 20 x 20 cm (Minyatür)
- 40 x 40 cm 40 x 50 cm ( Paspas )
- 40 x 75 – 90 cm.( Yastık, minder )
- 60 x 90, 80 x 120 cm ( Küçük seccade )
- 100 x 150, 120 x 180 cm ( Seccade )
- 120 x 180, 150 x 225 cm arası ( Büyük seccade, Karyola, Divan)
- 150 x 225, 150 x 250 ve 200 x 300 cm arası ( Kelle, Küçük taban )
- 200 x 300 cm ( Taban )
- 250 x 300 – 400 – 500 cm ( Büyük taban halısı )
- Özel Sipariş Halılar
- Yolluk
Desen karakterlerine göre sınıflandırma
- Desensiz düz halılar
- Desenli halılar
- Köşe göbek tarzı halılar,
- Mihraplı halılar,
- Rapor tekrarlı halılar,
- Serbest kompozisyon ( modern, tablo, portre, vb. )
Motif karakterlerine göre sınıflandırma
- Geometrik motifli halılar ( üçgen, beşgen, altıgen vb. )
- Hayvansal motifli halılar ( kuş, kartal, ejder vb. )
- Bitkisel motifli halılar ( çiçek, yaprak )
- Karışık motifli halılar ( geometrik, hayvansal, bitkisel )
- Diğer halılar ( modern, çağdaş formlar )