GELENEKSEL TÜRK DOKUMA SANATLARI

Dokumanın Tanımı

Dokuma;eğirme veya başka yollarla iplik hâline sokulabilir her cins ham maddeden imal edilmiş olan, dokunan, örülen veya bu sistemlerin dışında sadece elyafı birbirine değişik metotlarla tutturarak bir bütün meydana getirme yoluyla elde edilmiş bez, kumaş, triko, döşemelik, halı, kilim, cicim, zili, sumak, battaniye, keçe vb.dir.

Çeşitli el tezgâhlarında, iki veya daha çok iplik grubunun çeşitli düzenlerde birbirinin arasından (altından, üstünden) geçirilerek birbirlerine kenetlenmesi ile oluşturulan ürünlere el dokuması denir.

Kolan Dokumalar

İki ayrı teknikle yapılır,

1. Yer Tezgâhlarında Kolan Dokuma, Kolanın uzunluğuna göre kesilen ipler, yere çakılan iki kazık arasına bağlanır. Çözgülerin arasına gücü çubuğu geçirilerek iplerin yer değiŞtirmesi sağlanır. Atkı ipi çözgülerin arasına geçirilip sıkıŞtırılarak dokunur.
2. Çarpana Kolan Dokuma; Dörtgen veya çokgen, deri ya da karton levhaların 90–180 derece döndürülmesi ile araya atkı ipi atılıp sıkıştırılarak elde edilen dokuma şeklidir. Renkli ipliklerle dokunur.

Daha çok çadır, at, deve kolanları ve önlük bağı olarak kullanılır. Yünden ve kıldan olabilir.

Deri, ince ağaç levha, mukavva, sert plastik, fildişi vb. malzemeden dörtgen veya çokgeniş şeklinde kesilmiş ve köşelerine birer delik delinmiş dokuma aracına çarpana kartları denir. Çarpanaların deliklerinden, hazırlanan desene ve sisteme göre birer iplik geçirilip ipler gerilerek bu levhaların kendi çevresinde 90 derece veya 180 derece döndürülmesiyle ve araya atkı geçirilmesiyle oluşan şerit hâlindeki dokumalara da çarpana dokumaları denir.

Mekikli Dokumalar

“Mekikli dokumalar” olarak bilinen dokuma grubu, asıl dokuma olarak kabul edilmekte olup yan yana sıralanmış, çözgü ipliklerinin gruplar hâlinde, “gücü” denilen çerçevelerle yukarıya kaldırılıp indirilmesiyle arada oluşan ve ağızlık denilen açıklıktan mekik aracılığı ile atkı ipliklerinin geçirilmesi yoluyla oluşan bez görünümlü dokumalardır.

Dokuma yapılırken atkıların, çözgüler arasındaki açıklıktan (ağızlıktan) kolayca geçmesini sağlayan, atkı ipliğinin üzerine sarıldığı iki ucu sivri, genellikle ağaçtan (veya demirden) yapılan alete “mekik” denir.

Kirkitli Dokumalar

Kilim, cicim, sili (zili), sumak gibi düz dokumaların ve havlı dokuma olan halının dokunmasında, çözgüler arasından ve dokumanın enine geçirilen atkıları ve düğümleri döverek sıkıştırmaya yarayan ağaçtan, hayvan kemiklerinden, hayvan dişlerinden veya demirden yapılmış el veya çatal gibi tarak şeklinde, saplı alete kirkit;bu aletin kullanılmasıyla dokunan el dokumalarına da kirkitli dokumalar denir.

Kirkitli dokumalar içinde; kilim, cicim, zili (sili), sumak adıyla anılan, her biri farklı teknikle dokunan dokumaların hepsine birden düz el dokumaları denir. Halı ise havlı dokumalar sınıfına girer.

Kilim Dokuma

Hammaddesi yün ve kıldır. Son zamanlarda ise sentetik iplerle dokunmaktadır. Döşeme, sedir, divan vb. yerlere serilen genellikle renkli, desenlerle süslü, havsızdır. Çözgülerin atkılar tarafından tamamen gizlendiği atkı yüzlü dokumalardır.

Bir evin döşenmesinde (yaygı, sergi), eşya taşımada (heybe), zahire ve yiyecek muhafazasında (çuval) olarak kullanılır.

Geleneksel dokumalarımızdan olan kilim, dokumaların içinde en yaygın olanıdır. Yurtta ve dünyada en tanınmışı kilim olduğundan, diğerlerine de (cicim, zili, sumak) yanlış olarak kilim denilmiştir. Oysaki düz el dokumalarından sadece birisidir.

Cicim Dokuma

Ham maddesi yündür. Gergin çözgü iplik sistemi üzerine bezayağı zemin örgüsü işlenirken renkli ekstra iplikler, çözgü üzerinden belirli atlamalarla motifleri oluşturur. Motifler sarma (hesap işi) işlemesini andırır. Türkiye‟de dokunanlar seyrek desenli olanlardır. Çapraz ve dikey çizgiler kullanılır, eşit sarma ve atlamalarla meydana gelir.

Seyrek motifli cicim, sık motifli cicim, atkı yüzlü sık motifli cicim olarak gruplandırılabilir. Heybe, yastık, çuval, torba, yer yaygısı olarak kullanılır.

Cicim, yalnız kendi tekniğiyle dokunduğu gibi cicim-kilim, cicim-zili, cicim-sumak veya bunların birkaçından oluşmuş kuşaklar hâlinde dokunabilir. Bazen cicim dokumanın arasına zili veya sumak teknikleri ile de süsleme katılabilir.

Zili (Sili)Dokuma

Yünden, bezayağı zemin örgüsü üzerine, renkli iplikler motif oluşturacak şekilde belirli atmalarla işlenir. Cicimde bu iplikler desenlerin konturlarını meydana getirerek yukarıya doğru sarılarak devam ederken zililerde atmalarla motiflerin içleri doldurulur. Zilide üç veya beş üstten, bir alttan değişik renkteki desen iplikleri kendi aralarında boydan boya atılır.

Cicim ve zililer dokuma ayrıntıları olan kilim çeşitleridir. Cicim ve zililer yüz ve tersleri ayrı dokumalardır. Yüzde meydana getirilecek desenin motifleri düz dokuyu yapan atkı ve çözgü iplik sisteminin yanı sıra renkli ikinci bir atkı ipliğinin (kırma) çözgülerin arasından önden arkaya geçirilmesi ile yapılır. Ön bölümde ipler dağınık ve karışık, tersinde ise düzenli bir kompozisyon oluşturur.

Cicimle aynı teknik özelliklere sahip zililer, desenlerinin yüzeyde hiç boşluk bırakılmadan dokunmuş olması ile cicimlerden ayrılır. Zililer, “ıstar” adı verilen dikey tezgâhta ters tarafı yüzde olmak üzere dokunur. Tekniği, cicime göre daha kolaydır. Düz zili, çapraz zili, seyrek zili, damalı zili ve konturlu zili gibi çeşitleri vardır. Heybe, yastık, çuval, torba, yer yaygısı ve duvara asılmak üzere dokunur.

Sumak Dokuma

Sumak, cicim ve ziliye benzer ancak desenleri atkıların çözgülere sarılması ile oluşturulmuştur. Çözgü ve atkı dışında deseni oluşturan renkli ipleri vardır. Dokuma tersinde düzgün ve kabarık, düzgün yüzünde ise desen yapılan renkli ipler dağınık ve kesiktir. Desenler, sarma usulü yapıldığından dıştan bakıldığında örme gibi görünür. Sumak, Doğu ve Batı Anadolu bölgelerinde yaygın olarak görülürken Orta Anadolu‟da çuval gibi dokumalarda kullanılır ve kuşaklar hâlinde dokunur. Düz sumak, atkısız düz sumak, balıksırtı, ters sumak gibi çeşitleri vardır.

Halı Dokuma

Çözgü iplikleri üstüne ayrı bir desen ipliği ile değişik şekillerde düğüm bağlanarak her düğümleme sırasından iki sıra atkı ipliği geçirilip sıkıştırmasıyla oluşan havlı bir yüzeye sahip dokumalara “halı dokuma”denir.