GÖRDES HALISI ÖZELLİKLERİ

Gördes Halılarının Tarihçesi

Orta Asya’dan Anadolu’ya göç eden Türklerin bir kısmı Kum Çayı kenarındaki eski Gördes’e yerleşmişlerdir. Bu bölgeye yerleşen Türklerin üstün kabiliyetlerinden biri de halı dokuma sanatıdır.

Bu sebeple 16. 17. ve 18 yüzyılların gözde Türk halıları, Gördes halılarıdır diyebiliriz.

Türk halıcılığının çıkış yeri olan Gördes, 17. yy’da Anadolu’nun halı merkezlerinden biri hâline gelmiştir. Gördes halıları Türk halı sanatı tarihi içinde renk ve desen bakımından 16. yy. Osmanlı saray halılarının geleneğini, Batı Anadolu bölgesinde sürdüren halı gruplarındandır. Saray halılarının süsleyici karaktere sahip kemer şekilleri, ince kıvrık hatlı, bahar dalları, top çiçekler, lale, karanfil gibi bitkisel motifler; kırmızı, kahverengi, yeşil renkleri Gördes’te ilgi görmüştür.

17. yy ile tarihlenen Gördes halıları, yün malzemeyle (Türk düğümü) Gördes düğüm tekniğiyle dokunmuştur. Halılarda bitkisel boyalarla elde edilen kırmızı, kahverengi, sarı, mavi, lacivert ve beyaz renkler kullanılmıştır. Bu döneme ait halıların kenar bordürlerinde “Etlik” adıyla tanınan şeritler görülür. Bu desenlerin ardından lale, karanfil, elma, tarak motifleriyle süslü geniş kenar yer alır.

18 yy’ da Gördes halıları teknik ve genel şema bakımından önceki yüzyılın geleneğini devam ettirmişlerdir. Geçmiş dönemden farklı olarak karanfil, lale, elma motifleri çoğalmış manzara desenleri, ev, ağaç, cami tasvir eden motifler, “Koçboynuzlu halılar” yaygınlaşmıştır.

19 yy’ a ait ve daha eski Gördes’te dokunan halıların çoğu seccadedir. Halılarda zengin koyu kırmızı renk hâkimdir. Ayrıca mavi, lacivert, yeşil ve sarı renkler de canlı olarak kullanılır. 19. yy’ da (S) şekilli ejderler, başları aşağıya sarkmış iki başlı ejder ve balık figürleri, halıların ayaklık ve alınlık kısımlarındaki dikdörtgen şekilli çerçeve ve mihrap altında ayetlik denilen bölümde yer almışlardır.

19 yy’ da İngiliz halı tüccarları, Batı Anadolu bölgesine ait geleneksel Gördes halılarının yanında Avrupalıların zevklerini de katarak farklı halılar dokutmuşlardır. 19 yy’ a ait ve daha eski Gördes halılarında zengin koyu kırmızı renk hâkimdir; ayrıca mavi, lacivert, yeşil ve sarı renkler de canlı olarak kullanılır. Bu tarihten sonraki halılarda zemin pembe veya çiğ kırmızıdır.

20. yy başlarında 19. yy gelenekleri devam ederken geleneksel motiflerin içine geniş yapraklı ve top çiçekli desenlerde girmiştir. Yine bu dönemde “Çakıroğlu – Çakıro” halısı, yolluk halısı, taban halısı, tipleri katılmıştır.

19. yy ve 20. yy’ da Gördes’e özgü desenlerin yanı sıra Batı ve Orta Anadolu bölgesinin desenleri de dokunmuştur. İlk dokundukları yerlerin isimlerine göre Kırşehir, Mucur halısı vb. isimlerle anılan bu desenler bir süre sonra “Geleneksel Gördes” halısı deseni hâline gelmiştir.

Desen Hazırlama Tekniklerinin Tarihi Geçmişi

Geleneksel el dokuma halılarda desenler yüzyıllar öncesinden gelen bir kültür mirasıyla hiçbir yere bakılmadan yapılırdı. O marifetli eller, içinde bulunduğu ruh hâlini yansıtan renklerle sanki ressamın tuvaline resim yaptığı gibi dokumasını yapardı. Bazen çeşitli motiflerin belirli bir düzene bağlı kalmadan yan yana dokunduğu ve değişik renklerin denendiği “Örnek halısı” denilen halılara bakılarak halı dokunurdu.

16. ve 17. yüzyıllar Türk halı sanatının Selçuklu halılarından sonra ikinci parlak devri olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu zamanında çok gelişmiş olan kitap sanatında, minyatür, tezhip ve cilt örneklerini biçimlendiren nakkaşlar, halı desenlerini de hazırlamışlar ve dokutturmuşlardır.

Türk halı sanatı tarihi içinde Gördes halıları, renk ve desen bakımından Osmanlı saray halılarının geleneğini 16. yy’da Batı Anadolu bölgesinde sürdüren halı merkezlerinden birisidir. Gördes, 17. yy’dan itibaren Anadolu’nun ünlü halı merkezlerinden biri olmuştur.

1864 yıllarında halı ticaretine başlayan İngilizlerin halı dokuma işlerini yapan Batı Anadolu’ da Gördes dâhil 48’den fazla halı merkezi vardı. Bu şirket halıcılıkla ilgili tüm işlerini, köylerde teşkilatlandırdıkları kişiler veya muhtarlar aracılığıyla yaparak ısmarlama halı dokutup Avrupa’ya ihraç etmişlerdir.

Bu İngiliz şirket, Avrupa’nın önemli halı ticaret işletmelerinin müşteri isteklerine göre halı desenleri hazırlayarak da halı yapımcılarına gönderip dokutmuşlardır.

Dokunmasını istedikleri desenler, düz beyaz karton üzerine guaj boya tekniği ile boyanmış desenlerdi. 25×35 cm boyutlarında halının ¼’ü kadar hazırlanırdı. Desenler dokunacak halıya göre çok küçük yapılırdı. Desen, tezgâhta çözgü iplerinin üzerine asılıp dokunurdu. Bu küçük desenlerden halının boyutları ile orantılı olarak motifleri büyütüp halı dokumak gerçekten tecrübe ve beceri isteyen bir iştir.

Gördes’te halı desenlerine (model) denilmektedir.

Eskiden model için halı çift dokunur, biri satılırsa diğeri model olarak bırakılırdı. 1960 yıllarında modeller kanaviçe üzerine işlenerek yapılmaya başlanmış, bu desenler sayılarak halılara aktarılmıştır. Daha sonra kareli kâğıtlara desenler çizilmiş, bugünkü desen kâğıtları (model) ortaya çıkmıştır.

Desen Özelliklerine Göre Adlandırılan Gördes Halı Çeşitleri

Sinekli Gördes:

Birbirine bağlı iki kanat şeklindeki küçük motiflerin zeminde diyogonel olarak sıralanmış kompozisyonların genel tanımıdır. Kız çeyizi olarak dokunduğundan Kız Gördes adıyla da anılmaktadır.

Elmalı Gördes:

Ana bordürlerinde üç ayrı yöne bakan ve bir dalla birbirine bağlı bitkisel karakterli motif taşıyan namazlıklara verilen addır. Çiçek motiflerin stilizasyonu neticesi meydana gelen kırmızı renkli iri rozetlerin elmaya benzemeleri nedeniyle, bu motiflerin kullanıldığı halılara “Elmalı Gördes” denilmiştir.

Taraklı Gördes:

Şematikleşmiş testere dişli yaprak motiflerinin bulunduğu tip halılara “Taraklı Gördes” denilmiştir.

İbrikli Gördes:

Namazlık mihraplarında ters olarak sarkıtılmış mihrap köşelerine veya sütun altlarına yerleştirilmiş ibrik motiflerinin görüldüğü örneklerdir. Bazen ibriğin ucundan sarkan karanfil motifine de rastlanır.

Marpuçlu Gördes:

Sütunlu namazlıklar için kullanılan mahalli bir isimdir. Bu sütunlar bazı eski örneklerde çifttir. Sütunların çoğu bitkisel dallarla süslüdür. Zeminin iki yanında mihrabı taşıyan fonksiyonlarıyla dinsel anlamı güçlendirir. Kıvrak çizgilerle mihrap nişleri dikkat çekmektedir .

Çilli Gördes:

Zemini küçük çiçek taneleriyle doldurulan halılardır.

Kız Gördes:

Ortasında eşkenar dörtgen şeklinde madalyonu, kendine özgü bordürü çift mihraplı ve geniş zikzak şekillerle süslüdür. Beyaz zeminlidir. Göbek ve mihrap arasındaki alanı beneklerle süslüdür. Gelinlik çağına gelen genç kızlar tarafından çeyizlik eşya olarak dokunduğu için bu ismi almıştır.

Çakıro Gördes:

Geniş yapraklı çiçekler, top güller ve bitkisel motiflerden oluşur. Çiçek demeti şeklinde oluşan desen halının orta göbeğine yerleştirilmiştir. İlk somya halıları olarak 1925 yıllarında halıcı “ Çakıroğulları” ailesi tarafından desen ortaya koyulduğu için halıya “Çakıro Gördes” denilmiştir.

Nevresim Gördes:

Büyük çiçekler, dal ve yapraklar, top güller ve saksıdan oluşan kompozisyon halının orta göbeğine yerleştirilmiştir. Çiçek demeti saksının içine oturtulmuştur. Etrafına serpme gül motifi ile süsleme yapılmıştır.

Göbekli Gördes:

Kız Gördes halıları gibi çift yönlü mihraba sahiptir. Halının zemininde kenarları çiçeklerle kuşatılmış küçük bir göbek vardır. Göbeğin etrafı ibrik motifleriyle bezenmiştir.

Mecid Gördes:

Tek yönlü mihraplı halılarda mihrap Osmanlı saray seccadelerine benzeyen bir şema gösterir. Örneklerle mihrap ve mihrabı taşıyan sütunlar mimari bir şekle bürünür. Halının kenar bordürleri ve kemerin üzeri ince dal ve yapraklı bitkisel desenler ile süslenir. Halı zemininde tuğra veya sancak tasviri bulunan örnekler de görülür. Sultan Abdülmecid döneminde ortaya çıkan bu halılar halk arasında “Mecid Gördes” yabancı kaynaklarda da “Barok Gördes” veya “Kızıl Gördes” adıyla tanımlanır.

Manzaralı Gördes:

Halı zemininde yan yana dizilmiş ya da üst üste sıralanmış bahçeli evler veya etrafı bahçe ile çevrilmiş cami tasvir edilir.

Avizeli Gördes:

“İç örnek” adı verilen halı zemini genellikle tek veya çift yönlü mihrapla belirlenir. Mihrap merdiven hâlinde yükselir veya mimari kemer formunda işlenir. Çoğu kez mihraptan bir kandil veya çiçek buketi sarkar.

Asmalı Gördes:

Bazı direkli halılarda zemin asma yapraklarıyla bezenir.

Mihraplı Gördes:

Tek mihraplı kandilsiz namazlıklardır.

Halılarda Kullanılan Desen Tipleri

• Mihraplı desenler, halı ve seccadelerde değişik formlarda mihrap desenleri kullanılır.
• Serpme güllü desenler, desenin zemin kısmında ortada tamamen serbest olan çiçek, dal ve yapraklardan oluşan desenlerdir.
• Köşe desenleri; ince dal, çiçek ve yapraklardan oluşan sarmaşıklar, kelebek görünümlü sıra sıra dizilmiş çiçek desenleridir.
• Aynalık desenleri, dikdörtgen formdaki bu bölüm ince bir çerçeve ile çevrilir. Çerçeve içinde çiçek veya geometrik motifler kullanılır. Aynalık zeminde; çiçekli sarmaşık, yılan, koçboynuzu gibi motiflerden üsluplaştırılmış desenler kullanılır.
• Göbek desenleri, çiçek, dal ve yapraklardan oluşan çiçek buketi veya bayrak ve sancaklı desenlerdir.
• Bordür desenleri; çiçek sarmaşıkları, asma dalları, geometrik şekillerden, serbest stillerden, manzaralı motiflerden oluşturulan desenlerdir.

Kalitelerine Göre Desenler

Kalitelerine göre desenler iki gruba ayrılır:

1. Kare kaliteli desenler: Bu desenlerle her 10 cm’deki tel sayısı ile her 10 cm’deki sıra sayısı birbirine eşittir.
2. Dikdörtgen kaliteli desen: Her 10 cm’deki tel sayısı ile her 10 cm’deki sıra sayısı birbirinden farklıdır.