Kelkit Kiliminin Tarihçesi

Kelkit kilimi, kirkitli dokumalar sınıfından zili dokuma tekniğiyle dokunan bir kilim türüdür. Zili kilimin kökeni Orta Asya Türklerine dayanmaktadır. Türkçede kilim sözcüğü, “tüysüz bir halı” anlamında kullanılmaktadır. Orta Asya Türk tarihi konusunda yapılan araştırmalara göre o dönemlerde kilimin uzun ve tüylüsüne “Zilu” denirdi. “Zilu” kelimesi Türk- çe ağız ve şive farklılıkları sonucu zamanla değişerek günümüze “Zili veya Zilli kilim” olarak ulaşmıştır. Bu kilimin küçüğüne ise “Ziliçe” denmektedir.

Zilli kilimin Kelkit’e gelişi ise Selçuklu Türklerinin 1058 yılında Erzurum, Erzincan, Kelkit dolaylarını istila etmesiyle olmuştur.

Kelkit zili dokumasından kilim, seccade, heybe, çorap gibi eşyalar dokunmaktadır.

Kelkit Kilimi Dokuma Tezgâhı

Kilim dokuma tezgâhları üç tiptir. Bunlar:

1. Yer tezgâhları
2. Sarma tezgâhlar
3. Germe tezgâhlar

Yer Tezgâhları

Göçebe hayatı yaşayan insan topluluklarının kullandıkları tezgâh çeşididir. Genelde yan ağaçları yoktur. Yere çakılan dört adet kazık, gövde olarak kullanılır. İki adet sırık tezgâhın alt ve üst leventlerini oluşturur. Çözgüler silindir şeklindeki leventlere sarılarak gerilir. Sonra gücü ağacı örülür. Daha sonra kilim dokumasına geçilir.

Sarma Tezgâhlar

Gelişmiş bir kilim dokuma tezgâh türüdür. Bunların alt ve üst merdaneleri döner. Dokuma tezgâhlarındaki çözgü ve kumaş levendi prensibine göre hareket eder. Çözgü üst levende sarılır. Dokunan kilim alt levende sarılır. Kilim sarıldıkça dokumanın devam edebilmesi için diğer leventten çözgü gelmeye devam eder. Varangelen, gücü ağacı, germe mekanizması gibi parçaların bulunduğu bir tezgâh türüdür.

Germe Tezgâhlar

Alt ve üst merdaneler dönmez. Yan destekli yuvalar yukarı aşağı hareket ettirilerek çözgüler gerdirilir. Çözgüler tezgâh üzerinde hazırlanır. Dokuma yükseldikçe kilim döndürü- lerek aşağı alınır. Alt ve üst merdane, varangelen, gücü demiri, yan destekler, gerginlik ayar mekanizması gibi parçalardan oluşan bir tezgâhtır. Kelkit kilimi günümüzde bu tip tezgâhlarda dokunmaktadır.

Kelkit Kilimi Dokumada Kullanılan İplikler

Kelkit kiliminde çözgü ve atkıda saf yünden oluşan iplikler kullanılmaktadır. Çözgüler genellikle doğal renginde kullanılır. Atkı iplikleri ise kökboyası ile boyanarak kullanılır. En sık kullanılan renk kırmızıdır. Diğer renkler, kilim üzerine çeşitli motifler uygulanırken kullanılır. Geçmişte bu iplikler evlerde eğrilirken günümüzde fabrikalarda üretilen iplikler kullanılmaktadır.

Kelkit Kiliminin Kullanım Alanları

Kelkit kilimi adından da anlaşılacağı gibi geçmişten günümüze aslında bir kilim dokumadır. Ancak bu dokuma farklı ürünlerin yapımına da imkân veren bir dokumadır. Teknik ve özellik açısından hiçbir fark olmamakla birlikte farklı boy ve ende dokunarak farklı ürünler ortaya konulmuştur. Bu dokuma ile elde edilen ürünlerin en önemlileri kilimin yanı sıra çanta, heybe, yastık kılıfları, minder kılıfları gibi ürünlerdir. Günümüzde araç içi koltuk dö- şemeleri de Kelkit kilimi ile elde edilebilmektedir.

Desen Hazırlama

Desen hazırlama için öncelikle gerekli malzemelerin hazır bulundurulması gerekmektedir. Desen hazırlama için gerekli malzemeler şunlardır:

• Kareli kâğıt
• Kurşun kalem
• En az iki farklı renkte boya kalemi
• Silgi

Desen Hazırlama Aşamaları

Kilim dokuma için desen hazırlanırken belirli bir yol izlenmelidir. Kilim dokuma için desen hazırlama sırasıyla şu aşamalardan oluşmaktadır: Ø Kareli kâğıtta enine sıralar atkı ipliklerini, boyuna sıralar çözgü ipliklerini ifade etmektedir.

• İlk olarak kareli kâğıt üzerinde desenin eni ve boyu işaretlenir.
• Desende hangi renk atkı ipliği kaç çözgünün üzerinden geçecekse o kadar kare uygun renge boyanır.
• Çözgünün üstte kalacağı bağlantı noktalarında kareler boyanmaz.
• Kilim dokunurken unutulmaması gereken en önemli nokta motifi oluşturan iplikler konulduktan sonra yeni bir motif sırasına geçmeden kilim enince bir atkı atılması gerektiğidir. Kareli kâğıtta gösterilmese de bu atkının atılması unutulmamalıdır.

Kelkit Kilimi Dokuma

Kelkit kilimi, kilim dokumalardan kirkitli dokumalar sınıfa girer. Kirkitli dokuma, çözgüler arasından geçirilen atkı ipliklerinin kirkit denilen bir eleman yardımıyla sıkıştırılması esasına dayanır. Kilim dokuma bezayağı tekniğine uygun olarak yapılır. Yani atkılar çözgülerin arasından bir alttan bir üstten olacak şekilde geçirilir.

Kilim Dokuma İşlemleri

Düz Dokuma Dokuma sırasında ağızlığın açılmasını sağlayan şey varangelenin aşağı yukarı hareketidir. Varangelene aşağı ve yukarı hareket verilerek oluşturulan ağızlıktan atkı atılarak dokuma işlemi gerçekleştirilmiş olur.

Kelkit Kilim Dokumanın Aşamaları

İlk atkı atılırken varangelen aşağı çekilir. Bu şekilde çözgülerin arasında ağızlık denilen boşluk oluşturulmuş olur.

Atkı açılan ağızlıktan geçirilir.

Geçirilen atkı kirkit yardımıyla gerekli çizgiye getirilir.

Daha sonra varangelen yukarı itilerek ağızlığın değişmesi sağlanır. Bu şekilde önde olan çözgüler arkaya, arkada olan çözgüler öne getirilmiş olur.

Yeni açılan ağızlıktan ikinci atkı geçirilerek kirkit vasıtasıyla diğer atkıyla birle- şecek şekilde sıkıştırılır. Düz dokumaya bu şekilde devam edilir.