OSMANLIDA İŞLEME SANATI

Osmanlı İmparatorluğu Dönemi İşleme Sanatı

Osmanlı imparatorluğu döneminde işleme en parlak dönemini yaşamıştır. Kişiyle toplum ve toplumla çevreler arasında iletişim aracı olması da işlemenin boyutlarının gelişmesini sağlamıştır. Bu dönemde işlemeler saray ve saray dışı olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Hükümdarların ekonomik desteği ile saraylarda usta işlemeciler tarafından en güzel örneklerini veren işlemeler saraylardan evlere ve çarşılara taşınmıştır.

15. Yüzyıl İşlemeleri

15. yy.dan günümüze ulaşan sanat eserleri yok denecek kadar azdır. Bu eserlerden sadece yazılı kaynaklarda söz edilmektedir.

16. Yüzyıl İşlemeleri

16. yy.dan kalan kuşbastılar, mendiller, vakur, don, bohçalar, kavuk örtüleri bu dönemin giyim kuşam ve ev süsleme, gündelik eşya türleri ile ilgili bilgi vermektedir. Bu nesnelerin yapıldığı ince keten, ipek, atlas, atkılı kadife gibi kumaşlar dokumacılıkta ulaşılan düzeyi gösterir 16. yüzyıl işleme motifleri genellikle 15. yüzyıl kumaş örneklerinden alınmıştır. Türk işleme sanatı 16. yüzyılda en yüksek noktasına ulaşmıştır.

Uygulanan teknikler:Yüzeysel pesent, pesent, hesap iğnesi, Slav iğnesi gibi sayılarak yapılan; sarma, kordon tutturma, açık aplike, metal plaka aplike ve boncuk işi teknikleri uygulanmış parçalara rastlanmaktadır.

Seçilen konular:16. yüzyıl işleme motiflerini serbest ve karışık olmak üzere iki bölümde incelemek mümkündür.

Serbest motifler; Bunlar bir eşyanın ortasını veya bordürünü başlı başına kaplayan motiflerdir. Madalya şeklindeki süsler ile nar veya enginar gibi oval şekillerden veya meyvelerden ibarettir. İşlemelerde en çok görülen diğer serbest motifler; yaprak, çiçek, meyve ve kozalaktır. Bilhassa çınar yaprağı, Timur örneği, tişintamani, denilen örnekle kozalak ve nar başlı başına bir motif teşkil eder. Bunlardan başka en güzel çiçeklerden gül dalı, lale, karanfil ve sümbül motifleri de 16. yüzyılda çok kullanılmıştır.

Karışık motifler: Bunlar değişik çiçek, yaprak ve meyvelerden veya bunlarla karışık başka motiflerden ibarettir. En çok görülen karışık çiçek örnekleridir. Bilhassa lale, sümbül ve karanfil bir arada olarak çok işlenmiştir. Bazen araya diğer çiçeklerde ilave edilir. Tamamen yaprakların hâkim olduğu desenler de mühim bir yer tutar.Geniş çınar yaprağı her zaman tercih edilen bir örnektir.Narçiçeği, karanfil, zambak, sümbül, yabangülü gibi bitkisel bezemeler; kuş, ejder gibi figürlü bezemelerde görülmektedir. Soyut konular arasında yıldız, madalyon, altıgen, geçmeli örgü gibi geometrik biçimler; nesih yazı türlerine rastlanmaktadır. Karma konularda; güllü ejder, Rumilerle donatılmış çiçekler görülmektedir.

Kompozisyon ve renklendirme:16. yüzyıl işlemelerinde motiflerin dizilişinde büyük bir ahenk göze çarpmaktadır. Bilhassa motiflerin işlenecek eşyanın şekline en uygun tarzda yapılmış olmaları fevkalade bir özellik teşkil eder. Mesela 16. yüzyıla ait kavuk örtülerinde çiçek motifleri geniş dallı olduktan başka köşelerden başlayıp ortaya doğru uzanmakta ve bütün yüzü kaplamaktadır. Çoğunda da ortada bir daire içinde çiçekli bir göbek ve mendil veya kuşak gibi yalnız bordür süslerine gerek görülen parçalarda ise birbirlerinin aynı olan geometrik veya çiçekli motifler kullanılmıştır. Kompozisyonlarda; simetrinin hâkim olduğu basit bir düzen mevcuttur. 16. yüzyıl işlemelerinde çok defa bir işte renk çeşidi üç veya dördü geçmez. En fazla kırmızı, yeşil, mavi ve bazen de krem veya sarı renkler kullanılmıştır. Biçimler domates kırmızısı, mercan rengi, beyaz simle renklendirilmiştir.

17.Yüzyıl İşlemeleri

17. yüzyılda Türk işleme sanatı bir müddet daha en yüksek seviyede kalmıştır. Fakat bu yüzyılın sonlarına doğru yavaş yavaş hızını kaybetmeye başlamış ve 3. Ahmet zamanından sonra yani 18. yüzyılın başlarında Avrupa sanatının Türkiye‟ye girmesiyle büsbütün zayıflar. 17. yüzyıl işleme motiflerinde yine bu devrin kumaşlarının etkisi görülmektedir. Bilhassa bunda tezgâhta dokunan kılaptanlı ve ipekli kumaşları alacak kadar zengin olmayan kimselerin modaya uymak için böyle kumaş örneklerini taklit edip işlemeli elbiseler yaparak ihtiyaçlarını gidermek istemelerinin önemli rolü olmuştur. Nitekim 17. yüzyılda işlenmiş elbiseler hakikaten işlemelerin o zamanlar giyim eşyalarına da yapıldığını gösterir.

Uygulanan teknikler: 17. yy. işlemelerinde yuvarlak hatlara elverişli Maraş işi, kum iğnesi, balıksırtı, hesap, dolgulu hesap, Türk işi, ince iş, pesent, verev pesent, zerduz, sırma işi, anavata, simli ve sırmalı sarma, tel sarma ve aplikedir.

Seçilen konular: Seçilen konular arasında bahar dalı, çarkıfelek, lale, gül azda olsa Rumi, ejder ve portreler yer alır.16. yüzyılda yine serbest ve karışık motifler bulunmaktadır.

Serbest konular: Serbest motiflerden nar veya enginar örneklerinden alınmış oval şekiller çok beğenilmektedir. 17. yüzyılda işlemelerin serbest motifleri arasında en çok yer alan çiçekler; lale, karanfil, sümbül ve güldür. Nar ve Timur örneği de işlemelerde çiçek ve yaprak motifleriyle birlikte kullanılmıştır.

Karışık motifler: Bu asırda yine ipek ve kadife desenlerinden taklit edilen karışık motifler çoktur. Bunları iki kısma ayırmak mümkündür. Bunlar, değişik çiçekli motifler ve çiçekle karışık meyveli motiflerdir. 17.yüzyıl işlemelerinde bordür motifleri çok kere ortadaki şekillerin daha küçük modellerinden ibarettir.

Kompozisyon ve renklendirme: Renklerde pastelleşme olmuş; domates kırmızısı, yakut rengi, sabun yeşili, acı sarı ile tirşe yeşilinin tonları ve mavi kullanılmıştır. Bazen esas rengi belirtmek maksadıyla yardımcı renkler kullanılmıştır. Bunlar sırma, sim ve siyah ipektir.

18.Yüzyıl İşlemeleri

Uygulanan teknikler:18. yy.dan önceki yüzyıllarda başlayan Avrupa özentisi bu yüzyılda da devam etmiş ve sanat anlayışında değişikliklere sebep olmuştur. Bu dönemde uygulanan iğne sayısının giderek arttığı görülmektedir. İnce keten, yollu keten, kalın keten, ipek atlas gibi kumaşlar üzerine ipek iplik, metal aplikle yapılan işlemelerde sarayda harç, kordon, inci gibi süsleyici gereçlere rastlanmaktadır.

En çok kullanılan nakışlar; hesap işleri, muşabak, mürver, atma, buhara işi, Türk işi, muhtelif sırma işleri, sırmalı sarma, kaba hesap, atlas iğne, çin iğnesi, goblen, zincir, kasnak, deri üzerine sırmalı sarma, dival, anavata gibi tekniklerdir.

Seçilen konular: 18. yüzyılda bilhassa büyük parçalarda değişik şekiller yer alır. Nebat motifleri tamamen tabii şekle uygundur ve bir parça üzerinde menekşeden yabani güle kadar her türlü çiçeğe tesadüf edilir. Bu devirde en güzel motifler yine havlu ve çevre kenarlarına işlenmiştir. Bunlardan bilhassa kıvrık bir dalın kenarına dizilmiş çiçekler çok rağbettedir. Motiflerde peyzaj hâkimdir. Çiçek, meyve, vazolar göze çarpar.

Kompozisyon ve renklendirme: Kompozisyonlarda nesne ve bitkilerin oranlarında değişiklikler yapılmış, tersine perspektif uygulanmıştır.18.yüzyıldan itibaren işlemelerde renk sayısı ve her rengin çeşidi fazlalaşır. Bir parça üzerinde 8 veya 10 renge ve bunların değişik tonlarına rastlamak mümkündür.

19.Yüzyıl İşlemeleri

Bu dönemde mahrama, çevre, başörtüsü, bindallı, yelek, ceket, şalvar, peşkir, soyebond, çadır gibi örnekler işlemenin kullanıldığı alanları ve yaygınlığını göstermektedir.

Uygulanan teknikler: 19. yy.da parlak bir dönem yaşanmıştır. Önceki tekniklere ilave olarak başka tekniklerde kullanılmıştır.En çok kullanılan nakışlar; hesap işleri, muşabak, mürver, atma, buhara işi, Türk işi, muhtelif sırma işleri, sırmalı sarma, kaba hesap, atlas iğne, Çin iğnesi, goblen, zincir, kasnak, deri üzerine sırmalı sarma, dival, anavata, kordon tutturma, ilme gibi tekniklerdir.

Seçilen konular: 19. yüzyılda işlemelere arma şeklinde ev camı ve selviye kadar akla gelen her şekil yapılmıştır. Aynı zamanda renkli ipek veya kadife kumaş üzerine işlenmiş sırma ve simli motifler çok revaçtadır. 19. yüzyılda bilhassa saray eşyasında inciye büyük yer verilmiştir. Topkapı Sarayı Müzesi‟nde böyle incilerle işlenmiş yorgan yüzleri, tepsi örtüleri ve nişan bohçaları vardır.İpek, tafta, keten, atlas, hümayun, mermerşahi gibi kumaşlar üzerinde pul, boncuk ve aya çeşitlemeleri süsleme için kullanılmıştır.

Kompozisyon ve renklendirme:19. yüzyılda bir parçada bazen kullanılan renk adedi onu geçer. Son devir işlemelerinde daha önceki asırların sadelik ve ihtişamını bulmak mümkün değildir. Zengin renk tonlarının oluşması ile renklerde sayısal bir artış olmuştur.

20. Yüzyıl İlk Çeyreği İşlemeleri

20.yüzyılın ilk çeyreğinde 19.yüzyılın tür, gereç, teknik, renk, konu ve kompozisyon özelliklerinin kullanıldığı, farklı bir gelişme olmadığı, aksine ekonomik bunalım ve savaşlar nedeniyle duraklama dönemine girilmiştir.

Teknik imkânların ilerlemesi, el emeğinin değerinin artması, ticari düşüncelerin her alanda öne çıkması, Batı‟da kopan moda fırtınalarının bu konudaki olumsuz etkileri çağın yarattığı şartların insanları pratik olmaya zorlaması yüzünden işleme sanatında gerileme dönemine girilmiştir.

Osmanlı İmparatorluğu döneminden kalan parçalar Doğu ve Batı kültürleriyle, Anadolu kültürlerinin birleşiminin, Türklerin büyük katkısıyla oluşmuş bir sanatın özelliklerini yansıtmaktadır. Bu parçalarda geleneklere dayanan, sosyal hayattan beslenen Türk estetiği sergilenmektedir.

Kompozisyon ve renklendirme: 20. yüzyılda, geçen yüzyıl renklerine ilave olarak mor, turuncu, çingene pembesi, yaprak yeşili ve sarı renkler tüm tonlarıyla kullanılmış, sarı ve beyaz sim ile kırma tel uygulamadaki yerini korumuştur. Renklerin tonları ile kullanıldıkları bu dönemde tek renk uygulamaları da sürdürülegelmiştir.