İngilizcesi; Cotton olan Pamuk (Gossypium hirsitum), Ebegümecigiller (Malvaceae) familyasından ana vatanı Hindistan olan kültürü yapılan bir bitki türüdür.

Pamuk bitkisi; kök, sap, yaprak, çiçek ve tohumdan oluşmaktadır. Tür ve varyetesine göre 60-120 cm, ağaç halinde olanlar ise 5-6 m. uzayabilir. Pamuk 30-100 cm. derine, 50-80 cm yanlarına uzanan kazık köke sahiptir. Toprak yüzeyinin 8-10 cm. altında ilk yan kökler meydana gelir. Bunlar yatay olarak büyürler. Yan köklerin sayıları 3-4 tanedir. Her biri tekrar dallanarak etrafa yayılır. Epidermis hücrelerinin dışa doğru uzaması ile sayısız emici tüyler meydana gelir. Genel olarak kök toprakta dik olarak ya da bir süre sonra zigzag çizerek devam eder. Uygun koşullarda kök uzunluğu 1.5 m.’ye kadar ulaşabilir.

Pamuk bir yıllık bitkidir. İlkbaharda ekilir. Pamuk bitkisinin boyu 1-1,5 m.’ye kadar uzar, 50-60 günden sonra açık pembe veya sarı renklerde çiçek açar. Bu çiçekler kuruyup döküldüğünde, küçük koyu yeşil, piramit şeklinde ve ceviz büyüklüğünde bir tohum zarfı (koza) oluşur. Kozaların içinde 16-60 kadar tohum bulunur. Koza adı verilen bu tohum zarfının olgunluğa erişme süresi içinde, tohumlar üzerinde uzun ve ince lifler oluşur. Her bir tohum üzerinde 10.000-20.000 kadar lif vardır. Lifler kapalı kozanın içinde sıkışık halde olgunlaşırken kıvrımlarını da kazanmaya başlar. Koza içindeki liflerin uzaması ile koza hacmi yetersiz kalır ve koza çatlar ve açılır. Pamuk tohumları üzeri elyaf kaplı olduğu halde açığa çıkar. Lifler, sıcak havanın etkisiyle su kaybeder ve birbirine yapışmış olan lifler kabararak kozanın açılmasını sağlar.

Pamuk bitkisi ağustos ve ekim ayları arasında elle veya makineler ile toplanır. Pamuk tohumlarına çiğit denir. Çiğitli pamuğa kütlü pamuk denir. Tekstil endüstrisinde pamuk, çekirdeği ile beraber kullanılmaz. Lifler, çekirdeğinden çırçır makinesi ile ayrıştırılır. Çekirdeğinden ayrılmış pamuğa mahlaç denir. Afrika’da, çok yıllık ağaç şeklinde olan pamuk çeşitleri de vardır. Pamuk gövdeleri dik, dallanmış ve çok tüylüdür. Yapraklar uzun saplı, parçalı ve tabanı kalp şeklindedir. Çiçekler saplı ve yaprakların koltuğunda tek tek bulunur. Dış çanak yaprakları üç parçalı, taç yaprakları ise beş serbest parçalıdır. Meyve olgunlukta açılan veya kapalı kalan 3-5 gözlü bir kapsüldür. Bu kapsüle koza da denir. Her gözde siyahımsı renkli, oval şekilli ve üzeri uzun, sık ve beyaz renkli tüylerle örtülü 5-10 tohum bulunur. Pamuk tohumu, etrafındaki bu tüy veya liflerle beraber ‘kütlü’ adını alır.

pamuk tarlası

Pamuğun Özellikleri

Lif uzunluğu; kısa (26mm.), orta (27-29mm.), uzun (30-38mm.) ve çok uzun (38mm ve daha fazla) şeklinde olabilir.
Lif inceliği; lifin uzunluğu ile doğru orantılıdır. Uzunluğu arttıkça inceliği de artar.
Kıvrım; mikroskop altında bakıldığında lifin kendi çevresinde helezonik şekilde kıvrılmış olduğu görülür.
Renk; yetiştiği bölgeye göre değişir.Kar beyaz, beyaz, krem, gri, sarı, kahverengi şeklinde olabilir
Parlaklık; doğal bir matlığa sahiptir. Merserizasyon (gergin bir şekilde sudkostik çözelti içerisinden geçirme) işlemi ile parlak hale getirilir.
Nem çekme özelliği; kendi ağırlığının %85’i kadar, aşırı nemli ortamda %32’si kadar nem çeker.
Buruşma özelliği; çok buruşur.
Kopma dayanıklılığı; uzun lifler çok dayanıklıdır.
Sürtünme ve aşınma sağlamlığı; sürtünme sağlamlığı fazladır.
Sıcak tutma özelliği; çok azdır.
Zararlılara karşı dayanıklılığı; küf mantarlarından çabuk etkilenir.
Işığın etkisi; güneş ışınları belli bir süre sonra pamuğun dayanıklılığını düşürür.

Pamuk Lifinin Bakım Özellikleri ve Kalite İşaretleri

Pamuk Çeşitleri

Türkiye’de yetiştirilen pamukların tamamı orta lifli pamuklar olup birçok çeşidi kullanılmaktadır. Yaygın olanları; Akala, Stoneville 453, Carolina Quin, Çukurova 1518, Sayar 314, Nazilli 84, Nazilli 87, Maraş/Erşan 92, Ege 7913 Carmen, Flora, Celia, Candia, Julia, Beyaz Altın 119, BA308, Diamond çeşididir.

İki çeşit çırçır makinesi vardır:

Merdaneli veya toplu çırçır makinesi (Rollergin),
Testereli çırçır makinesi (Sawgin),

Testereli çırçır makinesiyle elde edilen pamuklar, merdaneli çırçır makinesine göre daha randımanlıdır(temizdir). Çırçırlanan pamuklar preselenip balyalar haline getirilerek iplik fabrikalarına yollanır. Balya ağırlıkları Türkiye için 200–300 kg arasında değişir. Geriye kalan tohumların üzerindeki linterler (tohum üzerindeki küçük kısa tüycüklere denir) ayrılarak, yapay ipek yapımında kullanılır. Pamuk tohumları yağ bakımından da çok zengindir. Pamuk yağı üretilerek yağı alınmış tohumlar, hayvan yemi olarak kullanılır.

Ege Bölgesinde Yetiştirilen Pamuk Çeşitleri

Nazilli 84: Coker Caroline Queen ve 153 F çeşidinin melezi olup lif çırçır randımanı %43-44 lif uzunluğu 28-29 mm, lif inceliği 4,4-4,5 mic./index ve lif mukavemeti 78/79 pressale indexdir. Bölgemizde halen %93 oranında ekilmektedir.
Nazilli 87: Sahel-1 ile Taşkent-1 çeşitlerinin melezlenmesiyle elde edilmiştir. Lif çırçır randımanı %38-39, lif uzunluğu 29-30 mm, lif inceliği 4,2-4,4 mic./index ve lif mukavemeti 79-82 pressale indexdir. Ekim oranı %3 civarındadır.
Nazilli M-503: Melezleme islahı ile elde edilen çeşidin lif çırçır randımanı %40-41, lif uzunluğu 29-30 mm, lif inceliği 4,2-4,3 mic./index ve lif mukavemeti 75-79 pressale indexdir.Bölgemizde %1 oranında ekim alanı mevcuttur.
Nazilli 143-F: Nazilli 87 çeşidi ve Coker 4104 (75/3) grubunun melezidir. Lif çırçır randımanı %40-41, lif uzunluğu 28-29 mm, lif inceliği 4,0-4,5 mic./index ve lif mukavemeti 80-85 pressale indexdir. Ekim oranı %3 civarındadır.

Pamuğun Fiziksel Yapısı ve Özellikleri

Tohumun etrafındaki epidermis hücresinin uzamasından primer duvar oluşur. Lif olgunlaşma devresinde 20 günde primer duvar içine selülozdan sekonder duvar örülür.Pamuk lifinin içi protoplazma sıvısı ile dolu ince duvarlı bir bitki hücresidir. Hücrenin en dışında kütikül tabaka onun altında primer ve sekonder yapılar bulunur. Sekonder yapı üç bölümden oluşur. Bunlar merkeze doğru sırasıyla, iki fibril yapı ve merkezde de lümen denilen, içi protoplazma sıvısı ile dolu olan kanalı çevreleyen yapıdır. Bitki olgunlaşıp, kozalar açıldığında protoplazma sıvısı kurur. Bu kuruma sırasında hücrenin enine kesiti fasulye şeklini alıp bir tarafı çökmüş yapı oluşur. Lifin enine kesitine mikroskopta baktığımızda, uçlara doğru daralan, bükülmüş şerit gibi olduğu görülür. Üretim sırasında gelişemeyen pamuğun liflerindeki sekonder yapı tam gelişemez. Bu tür pamuklara ölü pamuk denir.

Pamuk lifi kremimsi beyaz renktedir, Pamuk lifinin boyu 1cm’den 7,5cm’ye kadar değişir, Çapı ise 6-25μm’dir (μm=10 m), Yoğunluğu 1,50–1,55 arasındadır, Standart şartlarda (20°C sıcaklıklarda ve %65 reaktif nemde) %8,5 nem adsorplar, Pamuk kolaylıkla havadan nem absorplar. Buna rağmen elle tutulduğunda kuru hissedilebilir, Ticarette izin verilen maksimum nem miktarı %8,5’dir, %100 reaktif nemde, pamuklu materyal %25–27 su absorplar, Lifin ortalama uzama miktarı ortalama %7-8’dir, Elastik özellikleri yoktur. % 2’lik elastik uzamadan sonra geri dönme %74, %5’lik uzamadan sonra ise %45’tir. Bütün selülozik materyallerde görülen ıslandığında boyca ve ence kısalma, pamuklu materyalde de gözlenir. Bu kısalma pamuk elyafında meydana gelen şişmeden dolayıdır. Bütün selülozik liflerde olduğu gibi, pamukta da ıslandığı zaman dayanıklılığında artma görülür. Dayanıklılık artması %30 civarındadır, pamuklu materyaller ıslandığı zaman ağırlığının %70’i kadar su çeker.

Pamuğun Kimyasal Yapısı ve Özellikleri

Pamuk lifinin kimyasal yapısı yetişme koşullarına göre değişiklik gösterir. Kimyasal yapısında; Selüloz, Hemiselüloz ve pektin, Protein ve renkli madde, Anorganik maddeler, Vaks ve yağlar, bulunur. Pamuk lifi %100’e yakın oranda selüloz içerdiğinden selülozun tüm kimyasal özelliklerini gösterir. Derişik ve kuvvetli asitlerle sıcakta ve soğukta bozunur, Derişik sülfürik asitte tamamen çözünür, Seyreltik bazlar pamuğa çok az etki eder. 150 °C’nin üstündeki sıcaklıklarda bozunmaya başlar. 170°C de kısa zamanda kavrulur, Yükseltgen ağartıcılarla uzun süre temas halinde kalırsa oksiselüloz oluşumu ile bozunur. Güneş ışığındaki UV ışınları, hava oksijeni, nem ve kirli hava koşulları altında kalan pamukta polimer bozulur. Doğrudan güneş ışığı özellikle sıcak ve çok nemli havada, pamuklu materyali etkileyerek, dayanıklılığını azaltır..

Pamuğun Kullanım Alanları

Pamuk lifinden elde edilen ürünler günlük yaşantımızda çok kullanılmaktadır. Sıvıları emme özelliğinin yüksek olması nedeni ile iç giyimde, t-shirt, swith-shirt, ceket, yelek, gömlek, pantolon, vs. ev tekstilinde; perdelik, döşemelik, havlu, bornoz, süs eşyaları, masa-sehpa örtüleri, vs. olduğu gibi, tıbbi ve endüstriyel amaçlı olarak da geniş kullanım alanlarına sahiptir. Örneğin; sargı bezi, bandaj, pamuk gibi.

Pamuk Lifinden Elde Edilen Kumaşlar ve Kullanım Alanları

(CO.) PAMUK LİFİ ÖZELLİKLERİ