Tekstilin çok çeşitli malzeme ile ilgili olması, mekanı oluşturması ve mekanın içinde kullanılan bir öğe olarak mekana hizmet edip katkı sağlayan bir malzeme olması, bu ilişkinin temelini oluşturmuştur. Tekstil, mekan ve malzemenin birlikteliği, disiplinler arası sanat ve üretim işbirliğinden çok daha önce var olan ilk örneklerdendir. Günümüzde tekstil ve mekan; sanatın malzemesi olmuş, sıradan günlük nesneler, sıradan olmayan, müze ve sergi gibi kültürel mekanlarla birleşince sanat eserine dönüşmüşlerdir.
Tekstil ve Malzeme
“Tekstil, dar anlamda, dokuma-dokumacılık, geniş anlamda ise; doğal ve yapay liflerden değişik yöntemlerle iplik yapımı, dokuma, örme ya da her tipte dokusuz yüzey elde etme süreci ile bu ürünlere uygulanan baskı, boyama, dikiş gibi işlemleri ve bu alandaki her tür sanatsal çalışmaları içerir”
Tekstil sürekli gelişen bir alandır, tekstil malzemesi de bu anlamda sürekli yenilenmekte, gelişmekte ve çeşitlilik göstermektedir.
Günümüzde, sanat ve endüstriyel disiplinler arası işbirliğinin artması, internet çağının sağladığı bilgiye ve kültüre ulaşıp paylaşma pratikliği, artan nüfus parelinde artan ihtiyaçlar, malzeme mühendisliği malzeme bilimi gibi yeni iş dallarının da etkisi ile malzeme ve teknolojilerinin ilerlemesi, yeni tasarım alanlarının oluşmasına katkı sağlamış, yeni tasarım yöntemleri ve yeni özelliklere sahip malzemeler geliştirilmiştir.
Üretimin her aşamasında artan çeşitlilikte ve özelliklerde kullanılan malzemelerin, artık tek bir disipline ait olduğunu söylemek imkansızdır. Her malzeme, hammaddesi, fiziksel ve karakteristik imkanları, görsel etkileri, algılanma gibi özellikleri ile farklı disiplinlerdeki ürünlerin bir alt malzemesi ya da tamamlayıcısı durumundadır. Farklı disiplinlere ait olduğu düşünülen malzemeler bile, aynı disiplin içinde mükemmel bir uyumla kullanılıp, yeni anlam ve ifade dilleri oluşturarak, yepyeni formlarda ürünler meydana getirebilmektedir. Yeni malzemelerin keşfi ve kullanılması, tekstil üreticisi ya da sanatçısına, üretim aşamasında kolaylıklar ve yeni fikirler sağlamaktadır. Sanatçı ya da üreticiye düşen, yeni malzemelerin gelişimini ve özelliklerini yakından takip etmektir.
Barınmak, örtünmek, korunmak gibi temel ya da içgüdüsel ihtiyaçlarla kullanılıp geliştirilen malzemelerin en önemlilerinden biri tekstil malzemeleridir. Tekstilin ilk ve en temel malzemesi belli bir uzunluğu olması gereken liflerdir. Doğal liflerle başlayan tekstil malzemesi, artık insanoğlunun vücuduna girecek kadar küçük ve saf, en büyük mekanını örtecek kadar da büyük ve akıllı hale gelmiştir. Tekstil malzemesinin işlevsel ve estetik olarak sağladığı bu sınırsız olanaklar, özellikle mimarinin her zaman ilgisini çekmiş, son yıllarda çağdaş yapıların ve sanatsal kavramların gerçekleşmesinde daha etkin bir rol oynamıştır. Bugün de artan bir hızla, yaratıcı formların malzemesi ve tasarım fikirlerinin çıkış noktası olarak en küçük ve en büyük ölçekteki uygulamalarıyla mimari tasarımlarda yer alan tekstil malzemesi, disiplinlerarası işbirliğinin somut bir örneğidir.
Tekstil yüzeyleri günümüzde, mimari ile uyumlu ve mimari yapılarda sıklıkla kullanılan malzemeler olmaktadır. Tekstil artık sadece insanları değil, bir ten ve örtü olarak mimari yapıları da giydirmekte, tekstil malzemesinin hafiflik, geçirgenlik gibi olumlu özellikleri mimariye katkı sağlamaktadır.
Bu ilişkide, bir üretim biçimi olan tekstil, başka bir üretim biçimi olan mimarinın malzemesi ve tamamlayıcısı olarak olarak kullanılmaktadır. Bu işbirliği ile mimarlar, tekstil malzemesi kullanarak, hafif, esnek, taşınabilir mimari formlar tasarlamaktadırlar. Tekstil malzemeleri, aynı zamanda ekonomik, doğal, ekolojik çevreye uyumlu, pratik ve ekonomik çözümler de sunmakta, bu şekilde devasa ağırlık ve kütlelerdeki, maliyetli ve yapımı uzun yıllar süren yapı sistemlerinin yerinide almaktadır. “Tekstil malzeme geçmişte ve bugün mimarinin bu yöndeki isteklerini gerçeğe dönüştüren bir malzeme olmuş, tekstilin geçmişten gelen deneyimleri mimariye aktarılmıştır. Geçici yerleşimlerde en çok kullanılan malzeme olarak öne çıkan tekstil bugün de çağdaş mimari formların biçimlenme sürecinde potansiyel bir kaynak oluşturmaktadır.
Tekstilin, gerek ürün gerekse malzeme olarak diğer disiplinlerle ilişkisi sadece endüstriyel anlamda değil, sanatsal anlamda da gözlemlenebilir. Tekstil ürünü ya da malzemesi artık birçok sanat disiplininde kullanılan bir araç olmaktadır. Bir tekstil kumaşı, bazen bir resimde kolaj malzemesi olarak kullanılırken, endüstriyel bir metal tel, kimyasal bir lif ya da dijital baskı gibi endüstriyel bir üretim yöntemi de tekstil sanatçısının bir malzemesi ve üretim biçimi olabilmektedir. Bu anlamda, günümüzde bir malzemenin ve tekniğin, sadece bir sektör ya da disipline ait olduğunu söylemek güçtür.
Tarihsel Süreçte Tekstil ve Malzeme İlişkisi
Tekstilin başlangıcı, insanlık tarihi kadar eskidir. Beslenmek için avladıkları hayvanların derilerini, korunmak için giymeye başlayan insan, yüzyıllar süren deneme ve tecrübelerden sonra, bitkisel ve hayvansal lifleri keşfetmiştir. Dünyanın en eski zanaatlarından olan dokumanın en eski örnekleri Anadolu’da bulunmuştur. Konya sınırlarındaki 9 bin yıllık neotilik yerleşim yeri Çatalhöyük’te yapılan kazı çalışmalarında bulunan kumaş parçasının, kendirden dokunmuş keten olduğu ve çok iyi korunmuş durumda olduğu tespit edildi. Bunun yanında, Diyarbakır ergani ilçesi yakınlarındaki Çayönü beldesinde, 1992 yılında bulunan kumaş parçası, dünyanın modern dokuma ile yapılmış, en eski kumaş örneğidir.
Resim 40: Çatalhöyük’te bulunan kumaş parçası
Tekstilin temeli olan dokumanın ana malzemesi belli bir uzunluğu olması gereken liflerdir. Taş, kemik, tahta gibi malzemelerden yapılan araçlar kullanılarak, iplik haline getirilen bu liflerle yapılan dokuma yüzeyin özelliklerini, bu liflerin özellikleri belirler. Örneğin keten gibi bitkisel liflerle yapılmış bir dokuma sert olurken, yün lifleri ile yapılmış dokuma daha yumuşak olacak ve sıcak tutacaktır.
Tekstil, her türlü elyaftan dokuma, örme, sıkıştırma gibi yöntemlerle bir üretim nesnesi oluşturmaktır; en yalın anlamıyla dokuma demektir. Ama günümüzde, çok genişleyerek, hammaddeden en son ürüne kadar tüm lif, iplik, yüzey, terbiye, boya, apre, baskı, dikim, süsleme, tasarım, moda gibi tüm süreçleri içine alan bir anlam kazanmıştır.
İlk dokumalarda bitkisel lifler ve keçi-koyun gibi evcilleştirilen hayvanların tüylerinden elde edilen hayvansal lifler kullanılmıştır. Bu liflerden elde edilen ipliklerin, günümüz tezgahlarına göre daha ilkel ama aynı teknikle oluşturulan dokuma tezgahlarında, birbiri üzerinden 90 derecelik açıyla geçerek kesişmesiyle oluşan yüzey, tekstilin temeli olan dokuma kumaşı oluşturur. İpliklerin farklı şekillerde ve atlamalarla kesişmesi ile oluşan ise farklı örgülerdir. Bu örgüler ve dokuma tezgahları da, lifler gibi kumaşı oluşturan ve kumaşa nitelik katan tekstil malzemeleri değilmidir aslında?
Resim 41: Uçları ağırlıklı dikey dokuma tezgahı Resim 42: Yatay dokuma tezgahı
Günümüzde, İlk dokuma tezgahlarının mantığında ve onlardan esinlenerek yorumlanmış, dikey ve ağırlıklı dokuma tezgahını birebir model almış, çağdaş sanat örnekleri ve yorumları görmekteyiz.
Resim 43: Dokuma sandalyesi, Zille Homma Hamid, Mumlanmış pamuk, taşlar, sandalye, 2013
Seyyar mekiğin keşfi ile tekstil sektöründe başlayan Sanayi Devrimi, kumaş üretimini kolaylaştırıp, olağanüstü bir hızda arttırmıştır. Üretimin artması ile tekstil, artık sadece örtünmek maksatlı değil, hayatımızın her alanında ve mekanında yer almaya başlamış, fakat patlak veren 2. Dünya Savaşı (1939-1945), tekstil hammaddesi üretimini olumsuz etkilemiş, savaş bitince artan talep, suni ve sentik gibi yapay liflerin geliştirilmesinde ve yeni malzemelerin kullanılmasında etken olmuştur.
Seri üretim, savaş sonrası artan talep, 1. Lozan Tapestry Bienali, gelişen teknoloji ile beraber ortaya çıkan yeni teknikler ve malzemeler, tekstilin anlamının genişlemesi, yeni nesil sentetik lifler, kimyasal boya-apre teknikleri gibi tekstildeki gelişmeler, teknik ve akıllı tekstiller kavramını hayatımıza sokmuş, yeni fikirler, akımlar ve estetik biçimlerle bütünleşirken; kumaş, yüzeysellikten üç boyutlu aşamaya geçmiş, bu sayede tekstil dekoratif ve fonksiyonellik dışında, çağdaş bir ifade aracı da olmuştur.
Resim 44: JACOBİ Ritzi and Peter, 1981, Tekstil Rölyef, (Pamuk, keçi kılı, sisal ), Lozan Tapestry
Bienali
Günümüzde, iplik ve her türlü tekstil malzemesi, çağdaş bir sanatsal ifade aracı olarak sıklıkla kullanılmaktadır. “İplikten Çözülenler”; tekstil malzemelerini, sanatsal ifade aracı olarak kullanan ve tekstil teknikleri aracılığıyla ürettikleri çalışmaları sergileyen sanatçıların oluşturduğu resim, nesne, dokuma, video ve yerleştirmelerden oluşan bir sergi olarak 22 Şubat – 7 Temmuz 2019 tarihleri arasında İstanbul Modern Sanat Müzesi’nde sergilenmiştir. Bu sergide farklı sanat disiplinlerinden ve farklı coğrafyalardan sanatçılar; iplik, kumaş gibi her türlü tekstil malzemesini ve dokuma, dikiş gibi her türlü tekstil tekniğini kullanarak, kültürler arası küresel bir bağ oluşturup, tekstili ortak bir anlatım dili olarak kullanmışlardır.
Resim 45: Bauhaus döneminde, pamuk, yün, metal gibi ipliklerden dokunmuş kumaşlar ve iplik örnekleri