Örgü makinelerinde örülen yüzeylerde başta makine, iplik, işçilik kaynaklı olmak üzere değişik nedenlerden kaynaklanan bazı hatalar meydana gelebilmektedir. Kumaş üretiminin öncesinde ve sonrasında yapılacak kontrollerle hataları minimize etmek mümkünse de tamamen ortadan kaldırmak mümkün olamamaktadır. Örme kumaşlarda oluşabilecek bazı hataların sınıflanması ve açıklamalar yazımızda verilmiştir.
A-) İplikten Kaynaklanan Hatalar
İplik abrajı, Uçuntu, Ölü elyaf, Örgüde enine çizgiler, Likra kaçığı, Delik ve patlak, Karışma, İplik kesilmesi, Yabancı madde, Örgü dönmesi (may dönmesi), Likra kaçığı.
B-) Yüzeysel Hatalar
-
Örmeden kaynaklanan hatalar
- İğne izi, May dönmesi (örgü dönmesi), Çekme (Relaksasyon ve keçeleşme çekmesi), Yaylanma -kavislenme, Gevşeklik, Boncuklanma, Sıklık hatası, Gölgeli örme, Kenar kıvrılması, Kumaş kırığı, Gramaj ve Tüylülük.
-
Terbiyeden kaynaklanan hatalar
- Boyadan kaynaklanan hatalar: Boya abrajı, Kanat farkı, Ton farkı, Renk akması, Renk çıkması, Baş-son farkı, Çift yüz efekti, Bronzlaşma (fototropi), Kirlenme, Lekelenme, Halat izleri, Bare, Çizgilik.
- Baskıdan kaynaklanan hatalar: Desen hatası, Çizgi oluşumu, Rakle çizgisi, Karga ayağı, Akma, Çift yüz efekti, Keleşlik, Kalıp tıkanması, Kontür belirsizliği, Hareli görünüm, Matlaşma.
C-) Örme makinesinden Kaynaklanan Hatalar
İğne sürtünmeleri ve çarpmaları, Yağ lekesi, Delikler, İlmek düşmeleri, İlmek kaçığı ve iplik kaçığı, İlmeklerin düzgün olmaması, Kelebek, Çift ilmek hatası, Buruşukluk, Kumaş kırılması, Boyuna çizgiler, Duruş izi, Rasgele ilmekler, Örgü dönmesi (may dönmesi), Kazayağı.
Örgü Dönmesi (may dönmesi, may düzgünsüzlüğü)
Örme kumaşlarda bükülme anlamına gelir. Örgü yapısı içerisindeki ilmek sıra ve çizgilerinin birbirine dik olması gerekir. Fakat may dönmesi de denilen ve dengesiz örgü yapılarında görülen örgü dönmesi nedeniyle bu durum bozulabilir. Dikdörtgen şeklinde örülen bir kumaş parçası dönme sonrasında paralel kenar hâline gelebilir. İlmek çubukları ile ilmek sıraları arasındaki açının 90º ‘den sapmasına 0 dönme açısı denir ve bu açı 5º ‘den büyükse dönme önemli boyuttadır. Örgü dönmesi 2 nedenden ortaya çıkar:
May kayması olan kumas
1-) İplikten Kaynaklanan Örgü Dönmesi
İpliğin bükülme eğilimine bağlı olarak örgü dönmesi artar. Bir ipliğin bükülme eğilimini belirlemek için belirli uzunluktaki iplik, iki ucundan tutulur. Bu iki uç birbirine yaklaştırıldığında altta oluşan iplik halkasının kendi üzerine katlanma durumuna bakılır. Kendi üzerine katlanma tur sayısı yüksek ise ipliğin bükülme eğilimi yüksektir ve bu iplikten örülen kumaşta dönme riski yüksektir demektir. Kumaşa yüzünden bakıldığında örme işlemi Z bükümlü iplikle yapılmışsa ilmek çubuklarının sağa; S bükümlü iplikle yapılmışsa sola doğru eğildiği görülür. İpliğin bükülme eğilimi yüksek olsa bile dönme olabilmesi için ilmek yapısı içinde ilmeğin dönebileceği boş alanın olması gerekir. Dolayısıyla buradan, seyrek örgülerde daha fazla dönme olacağı sonucuna varılabilir. İplikten kaynaklanan örgü dönmesini örme işlemi bittikten sonra gidermek mümkün değildir. Örme işlemi öncesinde veya örme sırasında alınabilecek önlemler şöyle sıralanabilir:
- Mümkün olduğunca sık örmek: Bu yöntem kumaş gramajını artırıp fiziksel özelliklerini değiştirdiğinden her zaman uygulanmaz.
- Bükülme eğilimi az olan iplik kullanmak: İpliğin bükülme eğilimi, örme işleminden önce buharla fikse edilerek azaltılabilir. Ancak bu yöntemin kumaşın tutumunu sabitleştirici özelliği vardır.
- Tek kat iplik yerine çift kat iplik kullanmak: Bu amaçla yüksek bükümlü ince iki iplik ters yönünde daha az büküm sayısında katlanır. Bu yöntemle ipliğin bükümü yarı yarıya düşürüldüğü hâlde numarası iki kat artmaktadır. Dolayısıyla kalın giysilerin üretiminde kullanılan bir yöntem olup, ince giysilerin üretimi için oldukça pahalı bir yöntemdir. Çünkü; Çok ince numaralı tek kat iplik gerekmektedir, Fazladan katlama masrafı söz konusudur,İnce iplik için ince lif kullanımı gerekir ki bu da ilave masraftır.
- Bir sıra Z bir sıra S bükümlü iplik kullanmak: Böylece S bükümlü iplik örgüyü sola, Z bükümlü iplik sağa yatırmaya çalışacağı için örgüde dönme olmaz.
2-) Makineden Kaynaklanan Örgü Dönmesi
Çok sistemli örme makinelerinde görülen bir dönme türüdür. Örneğin 84 sistemli bir örme makinesinde 1. sistem 1. sırayı örerken, hemen yanındaki bir sistem 85. sırayı örer ve kumaş aşağıya dönük olarak çekilir. Giderilme çareleri: Daha az sistemli makine kullanmak, Makinenin dönüş yönüne göre uygun büküm yönünde iplik kullanılmalıdır, Örme işleminden sonra terbiye işlemlerini açık en olarak yapmak ve dönüklüğü giderecek sistemler kullanmak.
Örgüde Enine Çizgiler
Bir örme kumaşta görülen enine çizgi ve bantların nedeni iplik düzgünsüzlüğü veya örme makinesi ayarsızlığı olabilir. Bu hata her biri bir sıra oluşturan sistemlerin ayarlarının farklı olmasından kaynaklanabilir. Çünkü ayar farklılığı birbirinden farlı sıraların oluşmasına neden olacaktır. Bir kumaş üzerindeki çizgi veya bantların nedenini anlamak için, farklı bantlara ait sıralar sökülerek ilmek uzunlukları ölçülür. İlmek uzunlukları arasında fark varsa hata örme makinesinden, yoksa iplikten kaynaklanmaktadır sonucuna varılabilir.
İplik Hatalarından Kaynaklanan Enine Çizgiler ve Bantlar
Farklı büküm ve numaradaki ipliklerin boya alma miktarları da farklı olacağından, iplikten kaynaklanan hatalar boyamadan sonra belirginleşir. Tüm bu hataların giderilmesi için iyi kaliteli iplik kullanılması gerekmektedir.
Örgüde Boyuna Çizgiler
Örme kumaşlarda görülen boyuna çizgilerin büyük bölümünün nedeni, iğne hatalarıdır. Çünkü makinede çalışan iğne çeşitli kuvvetlerin etkisi altındadır ve zamanla bozulup kırılabilir. Bunun sonucunda kumaşta çeşitli hatalar ortaya çıkar. Bu hataları gidermek için iğne ve platinlerin değiştirilmesi gerekir. Ancak bozuk iğnenin yerine hiç kullanılmamış bir iğnenin takılması da yeni bir hata kaynağıdır. Çünkü uzun süre çalışan iğnelerde zamanla yüzey aşınması meydana gelir. Yeni takılan bir iğnenin ilmekleri ile aşınmış iğnenin ilmekleri farklı büyüklüklerde olacaktır. Bu nedenle belli bir çalışma süresi sonunde makinedeki tüm iğneler değiştirilmeli ve kırılan iğnenin yerine diğer iğneler gibi biraz kullanılmış olanı yerleştirilmelidir.
Kazayağı Hatası
Örgü iğnesinin dili yamulur veya sıkışırsa, kancası deforme olursa meydana gelen bir hatadır. İlmek oluşumu sağlıklı değildir. Kumaş yüzeyine bakılınca bu ilmekler diğerilmeklerden farklı olarak gözükürler.
Yüzeyde Delik
Ayarsız parçalar yüzünden oluşur. Ayar mesafeleri, eskimiş iğneler, mukavemetsiz iplikler delik hatasına neden olan faktörlerin önde gelenleridir.
Patlak
Delik boyunun büyüklüğü 1 cm’yi aşınca patlak ismi almaktadır. Kumaştaki fire miktarı artar.
İplik Abrajı
Abrajlı ipliklerin örülmesi ile oluşur. Harmanlanması veya çekilmesinde problem olan ipliklerdir. Elyaf, ipliğin içinde homojen değildir. Çoğu farklı iplik hatası da abraj hatası olarak adlandırılmaktadır. İmalatçısı ve/veya lotu farklı ipliklerin örgüde aynı anda kullanılması sonucunda da abraj oluşur. Boya alma miktarları farklı olan malzemeler ne kadar koyu renge boyanırlarsa renk değişimleri o kadar farklı ve abraj da o kadar belirgin olacaktır.
Yabancı Madde
İpliğe, kumaşa karışmış olan istenmeyen malzemelerdir. İplikteki jüt, sentetik parçacıklar, ortamdan örgüye giren yağlı pamuk parçaları, renkli elyaf uçuntuları en bilinenleridir. Daha çok açık renk kumaş boyamaları sonucu belirginleşirler. Sentetik ve renksiz yabancı maddeler koyu renklerde boyamalarda ortaya çıkar.
Ölü Elyaf
Pamuk iplikçiliğinde sürekli karşılaşılan bir problem neticesidir. İplikteki ölmüş veya olgunlaşmış liflerin, boya alamamaları sebebiyle boyanmış kumaş yüzyinde ham hâlde görünür olmalarıdır. Koyu renk boyamalarda daha belirginleşirler.
Likra Kaçığı
Likra, yerleşmiş adıyla bilinen elastik ipliğin kopması veya örgüye uygun şekilde girmemesi ile oluşur. Kumaşta enine ize sebep olur.
Desen Hatası
Desenlendirilmiş veya renklendirilmiş yüzeylerde oluşan renk, malzeme, şekil ve boyut hatalarıdır. İplik, makine ayarı, işçilik gibi sebeplerle oluşabilir.
Gerginlik Hatası
Makinenin örgü sıklık ayarlarının farklılığı, mekiklerinin ayarsızlığı, iplik besleme sisteminin düzgün çalışmaması gibi nedenlerle oluşur. Kumaşta enine çizgiler oluşturur.
Yağ Lekesi
İğne ve platin yataklarından ya da patlak, boşluklu parçalardan kumaşa bulaşan örgüyağlarının sebep olduğu hatalardır. Özellikle damlalar hâlinde makineden akan kullanılmış yağlar kalıcı lekelere sebep olmaktadır.
Muhtemelen makineden kaynaklı yağ lekesi
Kumaş Kırığı, Kumaş Kırılması Hatası
Kumaşın uzun süre boya makinesi içinde veya uzun süre yaş bırakılmasından oluşan hatadır. Kumaşın topa gergin ve düzgün sarılmaması yüzünden buruşması ile oluşur. Bozuk sarımla bekletilen kumaşlarda bekleme süresi ve depolama şekline bağlı olarak bu kırıklar düzeltilemez hâle gelebilir. Unutmamak gerekir ki, düzgün sarımlı olsa bile kırılmaya müsait örgü kumaşların (elastik iplikler gibi) iki kenarlarındaki katlanma kırık hatasına yol açar.
Sıklık Hatası
İstenilenden farklı sıklıkta (gramaj, may sayısı, iplik uzunluğu) örülen kumaşlar da hatalı kumaşlardır.
Çekme Hatası
Örme işlemi sırasında uygulanan gerilmeler ortadan kaktığında, örgünün relakse hâle geçmeye çalışması ile kumaşta şekil değiştirme meydana gelir. Bu genelde çekme şeklinde olur ve iki gruba ayrılır:
- Relaksasyon çekmesi: Bütün örme mamüllerde görülen bu çekme, kumaş tamamen relakse olup üzerindeki gerilmelerden kurtulduktan sonra meydana gelen boyut değişimidir. Örgü mamül terbiye işlemleri sırasında fazla gerilmemeli, rahat ve serbest olarak işlenmelidir. Örme işlemi sırasında kumaş fazla gerilmemeli, mümkünse presser-foot (baskı ayağı) mekanizması kullanılmalıdır. Çok sık ve gevşek örgülerden kaçınıp, normal sıklıkta bir örgü örülmelidir.
- Keçeleşme çekmesi: Sadece yün ipliğinden örülen yüzeylerde görülür. Önlemek için; Çeşitli yöntemlerle lif üzerindeki pulcuklar yok edilmelidir. % 100 yün kullanmaktan kaçınılmalıdır. Kumaşın yıkanması sırasında fazla sıcak ve hareketli ortamdan kaçınılmalıdır.
Kenar Kıvrılması
Dengesiz örgülü yapılarda, kumaş yanları ile alt ve üst kenarlarında görülen kıvrılmalardır. Önlemek mümkün değildir. Ancak konfeksiyon işlemi sırasında çalışmayı kolaylaştırmak için şu yöntemler önerilebilir:
- Terbiye işlemi sırasında kumaş kenarlarına yapışkan madde uygulamak.
- Kumaş kenarlarına yapışkan kâğıt yapıştırmak.
- Kenarlara kıvrılmayı önleyici sprey uygulamak.
- İğneli serim masası kullanmak.
İğne İzi
İğne ağzının yamulması veya açılmasından dolayı örme kumaşta oluşan hatalardır.
İğne Sürtünmeleri ve Çarpmaları
Makinenin ayarsız olmasından ön ve arka plakadaki iğnelerin çarpışmasından örme kumaşta oluşan hatadır.
İlmek Düşmeleri
İpliğin kopmasından dolayı parçanın düşmesi.
İlmek Kaçığı, İplik Kaçığı
Örme makinesinin öne arkaya transferi sırasındaki iğnenin bozukluğundan kaynaklanır.
Buruşukluk
Makinenin örme esnasında merdanenin tam çekmemesinden dolayı düzgün yüzey oluşmaz.
Kelebek Hatası
İğne dilinin bozuk olmasından dolayı oluşur.
Boncuklanma Hatası (Neps)
Kumaş içindeki liflerin sürtünmeden dolayı kumaş yüzeyine çıkarak toplanması.
Gramaj Hatası
Kumaş tedarikçisinin müşterinin istediği kumaşı, metrekarenin 1/10’unun ağırlığı kadar üretmemesidir.
Tüylülük
Kumaş içindeki liflerin sürtünmeden dolayı dışarı çıkmasından çıkan hatadır. Bu hata iplik bükümünün yetersiz olmasından kaynaklanmaktadır.
Yaylanma – Kavislenme
Kumaşın düzgün verilmemesinden dolayı ramdan veya sanfordan kumaşın kaymış şekilde çıkması. Buna sans da denilebilir.
Uçuntu
İplik örmeye alındıktan sonra ortamdaki yabancı maddelerin havada uçup ipliğin arasına girmesinden oluşan bir hatadır.
İlmeklerin Düzgünsüzlüğü
Makinedeki ayarsızlıktan ilmeklerin düzenli görünmemesinden kaynaklanan bir hata türüdür.
Duruş İzi
Kumaşın ütülenme esnasında makinenin durup kalkmasından oluşan parlamalardır.
Kontur Belirsizliği
Baskılı kumaşlarda renkli olan hattın ara ara belirsiz görünmesidir.
Matlaşma
Fikse ile ilgili bir sorundur. Kumaşın bir tarafına ısının daha fazla geçmesidir.
Hareli Görünüm
Kumaş yüzeyinde öbek öbek açıklı koyulu bulutlanmalardır.
Halat İzleri
Ekstrafor gibi aksesuar ve yardımcı malzemelerin birbirine sıkı bağlandığı yerlerde boyanın tam nüfuz etmemesinden kaynaklanır.
Kirlenme
Boyadan çıktıktan sonra kumaşın taşıma esnasında kirlenmesidir.
Lekelenme
Boya kalıntılarından kumaşa bulaşan izlerdir.
Kanat Farkı
Kumaşın her iki kenarında renk farkının olmasıdır.
Renk Akması
Kimyasalın düzgün verilmemesinden dolayı renkli olan bir örme kumaştan beyaz veya açık renkli olan kumaşa rengin geçmesidir.
Baş ile Son Farkı
Top kumaştaki boyaya ilk giren kısım ile son giren kısım arasındaki renk farkıdır.
Çift Yüz Efekti
Kumaş tedarikçisinin, yumuşaklığın verilmesi için fırça ile kumaşın bir yüzünü istenen şekilde tüylendirme oluşturmamasından kaynaklanan hatadır.
Bronzlaşma (fototropi) Hatası
Koyu renk kumaşların ışığa maruz kalan kısımlarındaki renk değişimidir. Bu kumaşların eski durumlarına dönmesi için karanlık yerde saklanır.
Kalıp Tıkanması
Baskılı kumaşlarda devamlı ve simetrik olarak kumaş yüzeyinin boş kalması veya zeminin görünmesidir. Bu durum kalıpların temizlenmesine kadar devam eder.