Birden fazla katlanmış ve bükülmüş ipliklerin yan yana sıralanması ile meydana getirilen çözgünün her biri çift teline, ipek, yün gibi ipliklerden ilme yapılarak sıra oluşturulması ve enine iki sıra atkı atılıp sıkıştırılarak aynı yükseklikte veya yer yer farklı yükseklikte kabartmalı olarak kesilmiş havlı yüzlü dokumalara halı denir.
Halının iskeletini, temelini ise çözgü oluşturur. Halı tezgâhının alt ve üst leventleri arasına yatay zemine dik ve birbirine paralel çaprazlanmasına geçirilen ipliklere de çözgü denir.
El Dokuma Halıları
El halısı dike yakın konumda çözgü ipliklerinden oluşan gergin tezgâhta desen oluşturmak üzere çözgü ipliklerine sırasıyla hav ipliklerinin çeşitli şekillerde düğümlenmesi ve çözgünün arasından geçirilen atkı ipliklerinin kirkit yardımıyla dokunun sıkıştırılmasıyla oluşmaktadır.
Halı Yüzeyinin Bölümleri
Geleneksel Türk halı sanatında Pazırık halısının ve özel sipariş ile yaptırılan birkaç istisna halının dışında genellikle ebatlar dikdörtgen formundadır. Teknik açıdan bakıldığında ise bir el halısı ilmeli ve ilmesiz bölümler olarak ikiye ayrılır.
Osmanlıda saray halısı desenleri
İlmesiz Bölümler
- Saçak: En uç kısımda çözgü ipliklerinin serbest bırakıldığı kısımdır. Genellikle· saçak uzunluğu 10 cm bırakılır.
- Çiti: Halı kilimiyle saçak arasında halı kiliminin açılmasını önleyen zincir· gibi çözgü ipliklerine sarılan kısımdır.
- Halı Kilimi (Toprakçalık): El halısının ilmeklerinin başlangıç ve bitiş· kısımlarında ilmeksiz dokunan bölümdür.
- Kenar Örgüsü: İlmelerin dağılmaması için kenardaki 3-5 çözgüye toprakça· lığın yanlardaki uzantısı olarak yapılan örgüdür. Kenar örgüsü, baş örgüsü, kıyı örmesi gibi adlarla da anılır.
İlmeli Bölümler
- Bordür (Su): Halının kenarlarını çevreleyen, çerçeve görünümü veren ilmeli kısımdır. Halıda bir büyük, iki küçük bordür olur. Ancak ebadı büyük halılarda küçük bordür sayısı ikiden fazla olabilir. Halının bir tarafında dikimdeki bordür için ayrılan genişlik genellikle; toplam çözgünün 1/6 – 1/5’i oranındadır.
- Zemin: Bordürlerin içerisinde kalan kısım zemindir. Desen durumlarına· göre farklı motiflerle doldurulur,
El Halılarında Kullanılan Düğüm Şekilleri
Türk (Gördes Düğümü)
İlmek ipliğinin birbirini takip eden iki çözgü ipliğinin dışından arkaya doğru çevrilmesi ve iki çözgü ipliğinin arasında ön yüze çıkartılmasıyla oluşmaktadır.
Türk düğümüyle dokunana halılar daha sağlam olmaktadır. Düğümlerin özelliği nedeniyle daha çok geometrik ve köşeli desenlere uygundur. Türk (Gördes) Düğümü Türk, Kafkas, bazı İran ve bazı İngiliz halılarında kullanılmaktadır.
Sine (İran) Düğümü
İlmek ipliğinin yan yana olan iki çözgü ipliğinden birincisinden altından geçirilerek yüze çıkartılması ve ikinci çözgü ipliğine tam bir tur attırılarak çözgü ipliklerinin arasında tekrar yüze çıkartılarak olmaktadır.
İplik uçları birbirine daha yakın olduğu için daha yumuşak ve daha parlak renkli halılar elde edilmektedir. Düğümlerin bir ucu serbest olduğundan Türk düğümü kadar sağlam değildir. Sine düğümü bütün İran, Türkistan, Hint Çin ve bazı Türk halılarında kullanılmıştır.
Tek Çözgü Düğümü
İlme ipliğinin bir çözgü ipliğinin çevresinden tam bir tur yaptıktan sonra, halı sırtı kesişen iki ucunun çözgü ipliğinin her iki tarafından yüze çekilmesiyle oluşmaktadır. Birbirini takip eden her çözgüye bir atlayarak düğümlenmektedir.
Diğer düğüm yöntemlerine göre çok az kullanılmaktadır. Daha çok İspanyol halılarında görülmektedir.
Çift Düğümler
İlmek ipliğinin üç veya dört çözgü ipliği üzerinden geçirilmeleriyle elde edilmektedir. Hekim düğümü de denmektedir. Kaba dokumalar için yapılan mukavemeti az olan düğüm şeklidir
El halıları bulundukları yörenin adıyla anılmaktadır.
Türkiye’deki el halıları; Uşak halısı, Bergama halısı, Kula halısı, Gördes halısı, Konya halısı, Milas halısı, Niğde halısı, Kırşehir halısı, Hereke halısı, Sivas halısı, Kayseri halısı, Isparta halısı, Yörük halıları, Yahyalı halısı, Yağcı Bedir halısı, Lâdik halısı, Kars halısı, Döşeme altı halısı ve Karakeçili halısıdır.