HEREKE HALILARI VE ÖZELLİKLERİ

Hereke Halısı Tarihçesi

Hereke halısı, yün ve ipek iplikten üretilen santimetre karede bazılarında ortalama 100 düğüm bulunan, bazılarında ise 400’ü geçen çok ince ve çok değerli el dokuma halı çeşididir.

Hereke halıları dünyanın en iyi el dokuma halıları olarak bilinir. Hereke halıları yıllarca süren ve ilmek ilmek dokunan % 100 el yapımı eşsiz kalitede halılardır.

Hereke halısı, Türk halı tarihinde önemli bir yer tutmaktadır. Bursa ve çevresinin geleneksel ipekçilik merkezi olması, Hereke’nin tarihi İpek Yolu üzerinde bulunması ve İstanbul’a dolayısıyla Osmanlı Sarayı’na yakın olması halıcılığın bu bölgede gelişmesinde etkili olmuştur.

Osmanlı döneminde Sultan Abdülmecit Han tarafından sarayın perdelik, döşemelik kumaş ve halı ihtiyacını karşılamak üzere 1843 yılında kurulan Hereke Fabrika-i Hümayunu 1891 yılında halı üretimine başlamış, çok daha ince düğümlü ve zarif motifli halılar üretilmiştir.

İlk dokunan halılar genellikle kaba halılardır (m² deki ilme sayısı düşük halı). Hereke halıları yurdun çeşitli yerlerinden gelen desinatörlerin çalışmalarından oluştuğu için ekseriye çeşitli yörelerin desen karakterini taşımaktadır.

Bu halılarda genellikle geometrik ve köşeli desenler, büyük motifler ve mihrap kompozisyonları kullanıldığı görülmektedir. Yine ilk dönemlerde desenler tamamen Türk halıcılığına özgü bir biçimde, içinde hayvan figürleri olmayan çeşitli çiçeklerden oluşan kompozisyonlar şeklindedir.

Mihrap kompozisyonları kullanılan halılar “Topkapı seccadeleri” olarak adlandırılmıştır. Daha sonraki dönemlerde halıların daha albenili olması için çalışmalar başlatılmış ve ince halı (m² deki ilme sayısı yüksek halı) üretilmeye başlanmıştır.

Türk göçebe kültürünü yansıtan Topkapı Sarayı’ndan vazgeçerek Avrupalılaşan ve Avrupalılaşmaya çalışan Osmanlı hanedanı, Dolmabahçe sarayını inşa ettirirken eski saraylarından sadece Hereke halılarını taşıtmıştır.

İnce halının mukavemetini arttırmak için çözgüleri pamuktan yapılmıştır. Desinatörler, Hereke halısına özgü bir çalışma geliştirmişlerdir. Halı ve kumaş desenlerinin, haftanın bazı günlerinde Hereke Fabrika-i Hümayunu’nda görevlendirilen Yıldız sarayı ressamı olan Mösyö Emin Meinz tarafından çizildiği bilinmektedir.

1892 yılından itibaren Hereke Fabrika-i Hümayunu’nda makine halıları da üretilmiştir. Tezgâh sayılarının artması ile yetersiz kalan usta sayısı Gördes, Demirci ve Sivas’tan getirtilen ustalarla karşılanmıştır. Bu ustalar çevre köylerde bu sanatı öğretmiş ve halıcılık kısa sürede yaygınlaşmıştır. Saray halıları ve yabancı devlet adamlarına armağan edilecek değerli halılar burada dokunmaya başladı.

Özellikle 1943’ten sonra Hereke halıcılığında büyük bir canlanma görüldü. Önceleri Gördes, Demirci türü halılar dokunurken daha sonra Uşak, Bergama ve saray halıları örnek alınarak özgün motifler oluşturuldu.

Hereke halısında zemin rengi olarak kırmızı pembe, bej, mavi, açık yeşil ve lacivert renkler ağırlıklı olarak kullanılmıştır. Sarı, siyah, kahverengi, bordo gibi renkler motif içinde ve desenlerin konturlarını belirlemekte kullanılmıştır.

Zemin rengi kırmızı alındığında bordür rengi lacivert, zemin rengi lacivert alındığında bordür rengi kırmızı olarak kullanılmıştır (Resim 1.1 ve Resim 1.2).

Saf ipekten veya pamuk çözgü üzerine yünden dokunan Hereke halılarında, Bursa ipeği ile dokuma yapılmıştır.

Hereke yün halılarının desen ilmelerinde, pamuk çözgü ve atkılar üzerine en üstün nitelikli yapağı yün kullanılmaktadır (Resim 1.3, Resim 1.4, Resim 1.5).

Hereke halıları, yalnızca çift düğüm adı verilen son derece güçlü ve dayanıklı bir Türk düğümüyle dokunur.

Metrekaresine bir milyon çift düğüm atılarak yaklaşık on ayda dokunan Hereke halılarının her aşaması kendine has bir takım teknik özellikler ve çalışmalar da gerektiriyor (Şekil 1.1).

İpek bir Hereke halısındaki düğüm sayısı, bir santimetrekareye düşen ortalama düğüm sayısıyla hesaplanır. Hereke ipek halılarında santimetrekare başına ortalama; 10×10=100 düğüm bulunur. Bu, her santimetre için dikeyde (çözgü üzerinde), yatayda (atkı üzerinde) 10 düğüm anlamına gelir.

Düğüm sayısı 12×12, 14×14, 20×20 veya hassas halılarda daha da çok olabilir. Toplam düğüm sayısı, halının toplam alanının belirlenmesinden sonra hesaplanır. Önce halının enini boyuyla (santimetre cinsinden), daha sonra santimetrekareye düşen ortalama düğüm sayısıyla çarpılır. 1 metrekare alanında ve santimetrekare başına ortalama 100 düğüm taşıyan bir Hereke ipek halısında, 1.000.000 (Bir milyon) düğüm vardır.

Usta bir dokumacı, 1 milyon düğümden oluşan bir Hereke halısını ortalama bir yılda dokur. Yünlü bir Hereke halısında desimetrekare başına ortalama; 60×60=3600 düğüm bulunur.

Hereke halıları büyüklüklerine göre küçük yastık (25 x 40 cm), yastık (60 x 90 cm), seccade (120 x 180 cm), karyola (150 x 225 cm), kelle (200 x 300 cm) gibi değişik adlar almaktadır.

Hereke halılarının dokunmasında kullanılan başlıca araçlar; tezgâh, düğümleri kesmek için kullanılan küçük bir bıçak, düğüm sırasını tıraşlamak için kullanılan özel makaslar (kirkit makas) ve demir bir fırçadır.

Hereke halıları bulunduğu koşullara bağlı olarak her 10–15 yılda bir işin uzmanları tarafından temizlenmelidir.