HALI & KİLİM DOKUMA

Halı Dokuma, yaşantımızda ekonomik, sosyal ve kültürel olarak önemli yer tutmaktadır. Türk toplumunda ve doğu ülkelerindeki ev dekorasyonunda halı başlıca unsurlardandır. Elde halı dokumak sabır, dikkat ve kabiliyet işidir. Halı tezgahlarda ya da halıcılıkta sarma tezgâh adı verilen ge­lişmiş dikey tezgâhlarda dokunur Yatay tezgâhta ya da küçük parçaların dokunmasında ve dokumacılık eğitiminde kullanılan çerçeve tezgâh’ta da halı doku­nabilir.

Günümüzde Gördes’te birkaç tüccar dışında “el dokuması halıcılığı”nı yaşatmaya çalışan pek kalmamıştır. Halıyı tek kişi dokuduğu gibi 3–4 kişi bir arada da dokuyabilir. Tek kişilik halılar namazlık, seccade ve yolluklardır. 3–8 m2’lik halıları birkaç kişi dokuyabilir. Halı dokuyucular verilen, desen kartlarının renklerine ve sayılarına göre düğüm hesabıyla halıları dokumaktadırlar. Halı dokunurken elde kareli kâğıt üzerine renklendirilmiş desen kâğıdının muhakkak olması gerekir. Dokumada ipi, çözgü, atkı ve ilme ipliklerinde yün iplikler kullanılmaktadır.

Koyun yünü kırpıldıktan sonra elde edilen yapağı yıkanıp kurutulduktan sonra temizlenir, yünü kabartılır, iplik fabrikalarında ip haline getirilir. Yünler kimyasal veya bitkisel boyalarla boyanır. İpler değişik renklerde boyandıktan sonra, boyaları akana kadar sabunlanır, durulanır, kurutulur dokumaya hazır hale getirilir. Desene göre, çözgü ipleri ölçüye uygun hazırlanır, tezgâha geçirilir, ipler gerdirilir. Gücü demiri örülür. Tezgâh ayarı yapılır. Yumaklar hazırlanır. Ara çomaklar (varan gelen) tezgâha geçirilerek, çözgü iplerin çözgü iplerinin arası açılır. Dokuma tezgâhında saçak payı bırakılarak, halı dokunmaya başlanır.

Saçak Payı Bırakma

Çözgü yumağının, çözgü telleri arasından bir telin arkasından dolandırılıp gücü demirine sarılıp, bir telin arkada bırakılması sonucu, çözgü telleri ön ve arka çözgü telleri olmak üzere iki yüzey meydana getirilir. Ön ve arka çözgü ipleri arasındaki boşluğa geçirilen çomaklara “varan gelen” denir. Bu ara çomaklar çapraz çözgü ipleri arasında aşağı yukarı indirilip çıkartılarak, bulunduğu yerdeki arka ve ön çözgü ipleri arasında boşluk bırakmaya yarar. Varan gelen aşağıya indirildiğinde çözgü iplerinin arası açılır. Çözgü ipleri arasında argaç ipi rahat bir şekilde geçirilir.(Resim 1.2)

Argaç İpi Geçirme

• Tezgâhın alt kısmından saçak payı olarak 20 cm ölçülür.
• Ara çomak aşağıya indirilir.
• Ön ve arka çözgü iplerinin arası açılır.
• Sağdan sola 1. argaç ipi geçirilir
• Ara çomaklar yukarı çıkarılır.
• Çözgü ipleri yan yana gelince elle bastırılarak “basım” yapılır.
• Ara çomaklar aşağıya indirilir. Soldan sağa 2. argaç ipi geçirilir.
• Üzerinden soldan, sağa sağdan, sola kirkitlenir.
• Argaç ipi hizaya sokulur.
• Argaç ipinin alt kısmında çözgü ipleri yan yana düzene sokulur.
• Halı kenarına 5 – 6 cm dokunan kilimin düzgün olması için çözgü iplerinin yan yana olması gerekir.

Muşamak

Halı kenarının düzgün olması, atkı iplerinin çözülmemesi başlangıç dokumasının net olması için, kilim dokumasından önce Gördes’te “muşamak” adı verilen iplik geçirme tekniği uygulanır. İsteğe göre 1-2 sıra yapılabilir.

Muşamak Yapım Tekniği

• Muşamak için çözgü ipinde kullanılan yün iplik, halı en ölçüsünün iki katına 50 cm ilave edilerek kesilir
• Yün ip ikiye katlanır.
• Çözgü iplerinin sağ tarafından argaç ipi üstünden ip tutturulur.
• İpliğin bir ucu, iki çözgü ipi arkasından dolandırılarak önden çıkartılır.
• Diğer uç, iki çözgü ipi önünden arkaya geçirilir, solundaki iki çözgü ipi arkasından dolandırılarak önden çıkartılır.
• İşlem sağdan sola, halının sonuna kadar devam edilir
• İplik düğümlenir.
• Kirkitle kirkitleme işlemi yapılır.
• Üsteki tezgâh makaraları, dişlisi mengene sıkıştırma aleti ile döndürülerek dişli atlatılır.
• Çözgü ipleri iyice gerilmiş olur.
• Tekrar kirkitlenir.
• Dişli takozları kapatılır.

KİLİM DOKUMA

Muşamak yapımından sonra halı renklerine uygun tonlarda 5-8cm genişliğinde düz veya çizgili kilim dokuma yapılır. Halı ölçüsüne orantılı genişlikte kilim dokuma yapılmalıdır.

Düz Kilim

Argaç ipi geçirme tekniği kullanılarak kilim dokuma yapılır. Dokuma ipinin çözgü ipleri arasında sağdan sola, soldan sağa geçirilip kirkitleşmesiyle tek renkle düz kilim dokuma yapılır. Çözgü iplerinin bir altından bir üstünden geçmiş görüntüsü verilir.

Çizgili Kilim

1.5 cm genişliğinde iki farklı renkle, üç kalın çizgi oluşturacak şekilde kilim dokuma yapılır. Renk geçişlerinde araya daha farklı iki renkte dokuma ipi birer sıra geçirilir. İplerin uçları iki yanda sarkıtılır. Kalın çizgili hoş bir görüntü oluşturulmuş olur. Gördes’teki halıların kilimlerinde genelde çizgili kilim tekniği uygulanmaktadır. Çizgi geçişlerinde kullanılan yanlardan sarkan ipler saç örgüsü örülerek, halılarda diğer yörelerden farklı bir görüntü kazandırılmış olur. Örnek: 1.5 cm lik kalın çizgilerde; Bej rengi, bordo, bej rengi şeklinde dokumada üç kalın çizgi uygulanır. Çizgi aralarına; lacivert ve yeşil dokuma ipi birer sıra geçirilir. (Şekil 1.5)

Kenar Örgüsü Örme

Halının iki yanındaki kenar örgüsü kısmına dört çözgü ipliğine ilme (düğüm) atılmaz. Bu kısım, halıya uygun renkte dokuma yumağı ile örülür. Yumaklar her iki kenarda asılı durur

Tekniğin Uygulaması: Yün dokuma ipliği kilim dokumanın üstünden tutturulur. Ara çomakları yukarıya çıkartılır. Kenardan 4 çözgü ipi ayrılır. 2 tel’den iplik bir alt bir üst iki sıra geçirilir. Kirkitlenir. Her bir sıranın başına ve sonuna kadar örgüsü yapılır. Halının el halısı veya makine halısı olduğunu kenar örgüsünden anlamak mümkündür. Makine halısında kenar örgüsüne “overlok” denir.

Gördes Düğümü (Türk Düğümü Çift Düğüm Kapalı Düğüm)

Türk halılarında kullanılan düğüm tekniklerinden Gördes düğümü, çift çözgü üzerinde bağlanarak yapılır. Türk düğümü diye adlandırıldığı gibi tüm dünyada bilinen ismi Gördes düğümüdür. Gördes’te halk arasında “kravat” düğümü veya “kafalı ilme” de denir. Gördes düğümü ile dokunan halılar sağlam ve uzun ömürlü olur. Halının havlı kısmı yıpransa da bağlantı yapan kısmı asırlarca kilim gibi kullanılabilir. Desenini kaybettirmez.

Gördes Düğümünün Yapılış Tekniği:

• Kilim dokunduktan sonra, kenar örgüsü yapılır. Kirkit ile kirkitlenir. Ara çomaklar (Varangelen) yukarı çıkartılır. Çözgü ipleri üzerine elle bastırılır. Çözgü ipleri yan yana gelir. Halı bıçağı (çakı) ve dokuma ipi ele alınır.
• Dokuma ipinin ucundan sağ elle tutulur. Yan yana iki çözgü ipi ortasından, önce sağdaki çözgü ipi arkasından dolandırılarak sağ taraftan çıkartılır, soldaki çözgü ipinin solundan arkasından dolandırılıp, iki çözgü ipinin ortasından çıkartılır. İki dokuma ipi aşağıya çekilir, Düğüm sıkıştırılır.
• 2 cm hav yüksekliği verilerek, halı bıçağı ile dokuma ipi kesilir.
• Düğüm işlemi bir sırada tamamlandıktan sonra, ara çomaklar aşağıya indirilir. Çözgü iplerinin arası açılır.
• Argaç ipleri sağdan sola geçirilir. Ara çomaklar yukarı çıkartılır, çözgü ipleri hizaya sokulur, kirkitlenir.
• Ara çomaklar indirilir. 2. argaç ipi geçirilir. Ara çomaklar yukarı çıkartılır, çözgü ipleri hizaya sokulur, kirkitlenir.
• Kirkit denilen tarakla, argaç (atkı) ipleri üzerine vurulduğunda iki atkı arasında kalmış olan düğüm sırasını aşağıya iter. İki argaç ipi arasında düğümler sıkışmış olur. Böylece halının birinci sırası dokunmuş olur (Resim 1.7)

Sine Düğümü (İran Düğümü Tek Düğüm, Açık Düğüm)

Gördes’te dokuyucular halı dokumada az da olsa sine düğümü de kullanmaktadırlar. Türkmen, Çin, İran ve bazı Hindistan halılarında kullanılan sine düğümü, ismini İran şehri olan Sine (Sena)’dan almıştır. Gördes’te Sine düğümüne “karnıyarık” düğüm de denir. Sine düğümü ile dokunan halıların, düğüm kalitesi zayıf olduğu için bu teknikle dokunan halıların fiyatları’da düşüktür.

Sine Düğümünün Yapılış Tekniği:

• Atkı ipliğinin bir ucu yan yana iki çözgü ipliğinin ortasından, sağdaki çözgü ipinin arkasından dolandırarak öne çıkartılır. İki çözgü ipinin ortasından sokulur, soldaki çözgü ipinin arkasından dolandırılarak öne çıkartılır. Düğüm aşağıya çekilir.
• 2cm hav yüksekliği verilerek halı bıçağı ile kesilir.
• Sine düğümünde, ilmek ipliğinin uçları çözgü iplerinin sağına atılırsa sağ ilmekli düğüm, soluna atılırsa sol ilmekli düğüm denir.
• Düğümler atıldıktan sonra birinci sıra tamamlanmış olur. Varan gelen (ara çomak) aşağıya indirilir. 1.argaç ipi geçirilir, kirkitlenir.
• Varan gelen yukarıya çıkartılır. Çözgü ipleri üzerine basım yapılır.
• Varan gelen aşağıya indirilir. Argaç ipi geçirilir.
• Ara çomaklar yukarı çıkartılır, çözgü ipleri yan yana olunca argaç ipleri üzerinden kirkitlenir.
• Dokumaya bu şekilde desen sonuna kadar devam edilir.

Halı Dokuma Yaparken Dikkat Edilecek Kurallar

1. İlmeler (düğümler) aynı sıklıkta atılır.
2. Kirkitle yapılan sıkıştırma işleminin eşit olarak yapılması gerekir.
3. Kirkit sağlam vurulmazsa, düğümler çözgüye oturmazsa halının arkası düzgün çıkmaz.
4. Halıyı dokurken önce örneğe uygun, motifli kısımlar mesela; 5 ilmek kırmızı, 3 ilmek sarı şeklinde desene uygun iplerin düğümleri atılır, daha sonra ara boşluklara zemin rengi dokuması yapılarak sıra tamamlanır.
5. Desene göre her kareye bir düğüm atılır.
6. Çözgü iplerini yanlardan daraltmadan, sıkmadan argaç ipinin geçirilmesi gerekir.
7. Kirkitle, argaç iplerinin üzerine sağdan sola, soldan sağa aynı hızda sağlam vuruşlar yapmak gerekir.
8. Her düğüm sırasından sonra argaç ipi 2 sıra geçirilir.
9. Halının dokunan kısmı fazla yükselmeden, alt makaraya sarılmalıdır. Dokunan kısım yüksek olursa, kirkitin sıkıştırması tam yapılamaz ve halı enine çekme yapar.
10. Halı dokunan yer rutubetli olmamalıdır. Eğer rutubetli yerde dokunursa, ilme ve atkılar rutubetten ıslanacaktır. Kirkit darbesi ile, ıslanmış ipler fazla oturacağından halının kalitesinin bozulmasına neden olacaktır.

Halı Dokumayı Bitirmek

• Halının dokuması bittikten sonra özelliğine göre 5-8 cm düz kilim veya çizgili kilim dokunur.
• Halı dokuması uzadıkça mengeneler gevşetilip dişli takozları açılır.
• Tezgâh makaraları mengene sıkıştırma aleti sapı ile döndürülür, alt makaraya halı sarılır.
• Halı istenilen boya aşağıya kaydırılır.
• Sonra dişli takozları kapatılır. Mengeneler sıkıştırılır.
• Çözgü yumağı ile 1-2 sıra muşamak örgüsü yapılır.
• Tezgâhta dokuma tekniği bitirilmiş olur.

Halıyı Tezgâhtan Çıkartma

• Muşamak örgüsünü yaptıktan sonra 20cm saçak payı bırakılır.
• Çözgü ipleri, 20 cm den makasla veya halı bıçağı ile düzgün bir şekilde kesilir.
• Çözgü iplerini keserken ölçüsünün eşit olmasına dikkat edilir.
• Alt makara dişli takozları açılır.
• Kesilen saçaklardan tutulur.
• Halı yavaş yavaş çekilir, alt makara boşaltılır.
• Alt tezgâh çubuğu, tezgâh makarası üzerindeki yerinden çıkartılır.
• Halı çözgü ipleri arasındaki tezgâh çubuğu çıkartılır.
• Halıyı çıkartma işi tamamlanmış olur.
• Daha sonra halı süpürülür sarılır