Bitkisel Boyarmaddeler: Boyama özelliğine sahip bitkilerin yapısında etkin kimyasal maddeler bulunmasından dolayı bitkiye herhangi bir kimyasal işlem uygulanmadan boyarmadde elde edilmesinin yanı sıra bazen de kimyasal işlemler uygulanarak bitkinin yapısından boyarmadde elde edilmektedir. Araştırmalar boya bitkilerinin, yaprak, çiçek, kozalak, gövde, kabuk ve köklerinden kimyasal bir işlem uygulanmadan ya da en az kimyasal işlem sonucunda elde edildiğini ve bitkisel boyarmaddelerin tekstil, gıda ve deri sanayilerinde kullanıldığını ifade etmektedir.
Bitkisel kökenli doğal boyarmaddeler, kimyasal yapılarına göre dört grup altında sınıflandırılmaktadır.
İzocycl Bileşikleri
İzocycl grubundaki bitkisel kökenli doğal boyarmaddeler, kimyasal yapılarına göre naphthochion, anthrochinon ve benzochinon boyarmaddeleri olarak incelenmektedi. Naphthochion grubuna ait boya bitkileri, ceviz, havacıva ve sergil; anthrochinon grubuna ait boya bitkileri, kökboya ve labada; benzochinon grubuna ait bitkiler ise palamut meşesi, mazı meşesi ve nar bitkileridir.
Diaroyl Methan Boyarmaddeleri
Bu gruptaki boyarmaddeler arasında curcumin önemli bir yere sahiptir. Curcuma tinctoria Zerdeçal köklerinde bulunmaktadır. Bu bitki Asya’nın tropik bölgeleri bitkisidir ve ülkemizde bulunmamaktadır.
Carotin Boyarmaddeleri
Carotinoid hidrokarbonların en önemli boyarmaddesi havuçta bulunan Carotin’dir. Bunlara aynı zamanda yeşil yapaklarda chlorophyll ve xanthophyll ile bir arada rastlanmaktadır. Çiçek, meyve ve bazı hayvan uzuvlarında da rastlanmaktadır.
Heterocycl Bileşikleri
Heterocycl yapıda boyarmadde grubu ise oksijenli boyarmaddeler, azot içeren boyarmaddeler, yapıları aydınlatılmamış azotsuz boyarmaddeler olmak üzere gruplandırılmaktadır. Oksijenli boyarmaddeler grubuna sevgi çiçeği, sarı kendir, boyacı sumağı, cehri, soğan, asma, aspir; azot içeren boyarmaddeler grubuna çivit otu ve berberis bitkileri; azotsuz boyarmaddeler grubuna ise kızılçam, kızılağaç, sütleğen bitkileri örnek olarak verilmektedir.
Bitkisel Boyamacılıkta Kullanılan Mordan Maddeleri
Mordan, uygulandığı lifin üzerindeki boyanın sabitlenmesinde kullanılan ve boya maddeleri ile birleşen kimyasal bir madde olarak kabul edilmektedir. Doğal boyarmaddeler yün lifleri ile doğrudan bağlansalar bile olumlu sonuçlar veremeyebilirler. Boyama işleminde elyafları boyayı almaya hazırlayarak boyanın etkisini arttırmak ve boyarmaddelerin liflere daha iyi tutunması sağlamak için boyama anında, boyamadan önce ya da sonra kullanılan yardımcı maddelere mordan denmektedir.
Bazı bitkisel liflerin boyanmasında mordanların kullanılması ile renk haslıklarının sağlanması ve boyarmaddeden çeşitli renkler ve tonlar elde edilip ve ayrıca aynı boyarmaddeden de mordan özelliliğini taşıyan kimyasal maddelerden her birinin kullanılması ile birbirinden farklı renk seçeneklerine gidilmektedir. Boyarmaddeler ile elyaflar arasında bağlanma görevi üstlenen mordanların kullanılmasında, asit özelliği bulunduran boyarmaddelerde bazik nitelikte, bazik özelliği bulunduran boyarmaddeler için de asidik nitelikte mordana gerek vardır.