Tekstil atıkları; üretim ve tüketim sonucu çıkan, insan sağlığına ve çevreye zarar verebilecek ve üreticinin işine yaramayan her türlü madde olarak ifade edilebilmektedir. Doğal ürünlerden oluşan organik maddeler (örneğin yağ, mum), işlenmemiş tekstil elyafı atıkları, işlenmiş tekstil elyafı atıkları, tekstil atıkları olarak sınıflandırılmaktadır. Endüstri ve teknoloji alanında sağlanan hızlı gelişmeler, hızlı nüfus artışı, kentleşme, yaşam standartlarının iyileşmesi, hızlı üretim ve tüketim atık miktarlarını artırmaktadır. Tekstil atıklarının kontrolsüz biçimde uzaklaştırılması ekonomik zararlara ve çevresel sorunlara sebep olmaktadır.
Tekstil Atıklarının Tanımı
Tekstil endüstrisinin üretim süreçlerinden ve tüketici kullanımından sonra ortaya çıkan maddeler tekstil atıkları olarak tanımlanmaktadır. Çevre bilincinin arttığı günümüzde sanayileşmenin sonucu oluşan katı atıkların uzaklaştırılması veya değerlendirilmesi büyük önem taşımaktadır. Türkiye’nin ticarette en güçlü olduğu tekstil sektöründe ortaya çıkan tekstil (katı, sıvı ve gaz) atıkları önemli bir sorun oluşturmaktadır. Tekstil atıklarının çevresel sorunlara yol açmaması ve ekonomik olarak fayda sağlayabilmesi için sistemli kontrolü ve yönetimi büyük önem taşımaktadır.
Tekstil sektöründe üretim süreci ve sonrasında oluşan atıklar; katı atıklar, koku, gaz atıklar ve sıvı atıklar çevresel kirletici özellikler oluşturmaktadır. Sıvı atıklar ve bertarafı çevresel açıdan çok önem teşkil etmekte ve bu konuda çok sayıda araştırma yapılmaktadır. Tekstil fabrikalarından kaynaklanan katı atıklar, evsel ve tehlikeli atıklar olarak iki grupta incelenebilir.
Evsel atıklar; üretim süreçlerinde oluşan hatalı ürünler, tekstil katı atıkları ve giysi üretimi sonucu oluşan paketleme atıklarından oluşmaktadır.
Tehlikeli atıklar ise; kimyasal madde ve boya kapları, pil, atık yağ, arıtma çamuru, akümülatör, plastikler gibi yan ürünlerden oluşmaktadır.
Tekstil fabrikalarında yapılan kasar, boyama ve baskı işlemleri ve atık su arıtma tesisleri koku problemine neden olmaktadır. Proseslerde kullanılan klor ve kükürt gibi kimyasallar kokunun artmasına sebep olmaktadır. Tekstil sektöründe gaz atıklar noktasal ve iç diye ikiye ayrılmaktadır. Tekstil endüstrisi yüksek miktarda su kullanımının olduğu başlıca sektörlerdendir. Boyama, yıkama ve ağartma gibi işlemler için yüksek miktarlarda suya ihtiyaç duyulmaktadır. Tekstil endüstrisinde bir kg ürün için yaklaşık olarak 200-500 L su harcanmaktadır. Bu sektörde atık suların arıtılmasında, ızgaralar, dengeleme tankları, çöktürme, kimyasal arıtım prosesleri, biyolojik arıtma, absorpsiyon, filtrasyon, çöktürme vb. uygulamalar kullanılmaktadır.
İplik üretimi birçok işlemden oluşan (boyama, haşıl, dokuma, baskı, kumaş üzeri nakış vb.) üretim birimlerinde gerçekleşmektedir. Bu üretim birimlerinde; şablon kumaş, parça kumaş, iplik atıkları (ilmar), şilte, elyaf atığı, pamuk ve kadife tozu, kumaş kenar ve iplik üstübü, gibi endüstriyel katı atıklar oluşmaktadır. Bu katı atıkların bir kısmı geri dönüşüm için hurdacılara satılmakta, çöpe atılmakta veya yakılmaktadırlar. Üstübü ve parça kumaş atıklarının büyük kısmı geri kazanılmakta, iplik atıkları, özellikle telef çöpe atılmakta veya yakılmaktadır. Kadife tozunun renksiz olanları tutkal ve banknot yapımında kullanılırken, renkli olanlar ise atılmaktadır. Tekstil katı atıkları; sentetik ip fabrikalarından çıkan atıklar, tekstil üretim atıkları ve tüketici sonrası tekstil atıkları olarak üç grupta toplanabilmektedir.
Atıklar çevre kirliliğine, dünyadaki çöplüklerin dolmasına ve doğal kaynakların yok olmasına sebep olmaktadır. Fazla üretim ve tüketim, ürünlerin aşırı ambalajlanması da atık miktarının artmasına neden olmaktadır. Tekstil atıklarının artması, imhası tekstil endüstrisi için önemli bir sorun olmaktadır. Bu nedenle tekstil atıklarının geri dönüşüme kazandırılmasına veya yeniden kullanılmasına tüm dünyada giderek önem verilmektedir. İşletmelerde atık yönetiminin üretim süreçlerinde oluşan atıkların hassasiyetle yönetilmesi bilinciyle sürdürülmesi gerekmektedir. Atıklar, atık yönetim hiyerarşisine uygun olarak yönetilmelidir. Atıkların kaynağında azaltılması, ayrı toplanması, atık karakterlerine bağlı olarak mevzuata uygun şekilde bertarafının sağlanması gerekmektedir.
Tekstil atıklarının geri kazanımı yöntemleri genel olarak; Mekaniksel yöntemler, termo-mekaniksel yöntemler, kimyasal yöntemler, enerji elde etme ve diğer yöntemler başlıkları altında toplanabilmektedir.
Tekstil atıkları mekaniksel yöntemde, iplik, kumaş ve dokusuz yüzeylerin üretiminde kullanılabilmesi için lif formuna getirilmektedir. Termo-mekaniksel yöntemde ise, atıklar yeniden eritilerek granül haline getirilirken, oluşan granüller liflerin ve plastiklerin üretiminde kullanılmaktadır. Kimyasal yöntemde ise, özellikle sentetik atıklar, çoğunlukla kimyasal depolimerizasyon yöntemleri kullanılarak, hammaddeye veya ara ürüne kadar geri dönüşümü yapılabilmektedir. Tekstil atıkları yakıt olarak ta kullanılmakta, fakat petrolün giderek tükenmesi, sentetik esaslı atıkların yakılarak imha edilmesi, son seçenek olarak düşünülmesi gerekmektedir.
Aşağıda atık yönetimi hiyerarşisi gösterilmiştir.
Atık yönetim hiyerarşisi
Tekstil sektöründe rekabet koşullarının kıyasıya arttığı günümüzde mevcut ürünlerden en yüksek katma değeri elde etmek, çevre sorunlarını en aza indirmek ve yeni çalışma alanları yaratarak istihdam sağlamak için atıkların yönetimi ve değerlendirilmesi büyük önem taşımaktadır. Tekstil atıkları tüketici öncesi ve tüketici sonrası olarak iki grupta incelenmektedir.
Tüketici Öncesi Tekstil Atıkları
Tüketici öncesi tekstil atıkları; farklı işlem aşamalarında çeşitli form ve oranlarda oluşan endüstriyel tekstil atıklarıdır. Atıkların oluşum oranları çeşitli faktörlerle birlikte işletmeden işletmeye göre değişiklikler göstermektedir.
Şekil 10: Tekstil Üretim Atıkları; a) Şablon dokuma kumaş atıkları, b) Kumaş atıkları, c) Örme kenar üstübü, d) Bobin atıkları, e) Deneme bobinleri, f) Dokuma kenar üstübü, g) Şönil iplik üstübü, h) Polip iplik üstübü
Tüketici öncesi tekstil atıkları; elyaf, iplik, tekstil, teknik tekstil, dokusuz yüzey, hazır giyim ve ayakkabı üretimleri sırasında ortaya çıkan tekstil atıklarıdır.
Tüketici Sonrası Tekstil Atıkları
Hizmet süresini tamamlaması sonucunda atık hale gelen tekstil malzemeler, tüketici sonrası tekstil malzemeleri olarak ifade edilmektedir. Tüketici sonrası tekstil atıklarının oluşumunu etkileyen çeşitli sebepler bulunmaktadır.
Gelir seviyesinin yükselmesi, hızlı üretim ile oluşan düşük kaliteli ürünlerin tüketici tarafından daha fazla kullanılmak istenmemesi, uzun süre kullanılan giysilerin ömürlerini tamamlaması (eskime, küçülme, moda özelliklerini kaybetme) gibi sebeplerden dolayı artık ihtiyaç duymadığı ve atmaya karar verdiği her türde giysi ve ev tekstili ürünleri tüketici sonrası tekstil atıkları grubuna girmektedir.
Tekstil atıkları çöplüklerde hacimsel olarak büyük yer tutmaktadır. Bu grup tekstil atıklarının kullanılabilecek kalitede olanları ikinci el giysi olarak dağıtılmakta veya üçüncü dünya ülkelerine satılmaktadır. Kullanılamayacak durumda olan tekstil atıkları ise liflerine ayrıştırılarak yeni ürünler üretmede hammadde olarak kullanılabilmektedir.