SHIBORI TEKNİĞİ, GELİŞİMİ VE UYGULAMASI

Shibori Tekniğinin Gelişim Süreci ve Önemi

Japonca’da “sıkma, döndürerek burkma, baskı yapmak” gibi anlamlara gelen shibori, aynı zamanda boyama işlemi gerçekleştirilmeden önce kumaşın farklı biçimlerde bağlanması suretiyle boyanın kumaşa daha az işlemesini sağlama ve farklı, eşsiz desenler ortaya çıkarma işlemine de adını vermektedir.

Bazı kaynaklar Japonya’da mevcut dinsel yapılar içinde korunmayı başaran tekstil ürünlerine dayanarak Japon rezerve boyama tekniklerinin 8. yüzyıla kadar dayandığını ileri sürmektedir. Söz konusu dönemde Budizmin altın çağını yaşayan Japonya’da İmparator Shömu’nun isteğiyle Budizm camiasını kendine hayran bırakan, Nara şehrindeki Todai-ji tapınağı ve içine de dünyanın en büyük Buda heykeli yapılmıştır.

Kumaşın boyanmasının yanı sıra desenlerin üç boyutlu bir biçim kazanmasını da sağlayan bu teknikte kumaşa uygulanan bükme, sıkma vb. gibi teknikler ardı ardına uygulanmakta ve en sonunda boyama yapılmaktadır.

Kumaşa üç boyut kazandıran bu teknikler ise taş raptiye gibi malzemeler ile yapılmalıdır. Shibori sanatının Japonya’da gelişimi ile ilgili bazı kaynaklar ise, bu süreci 6. yüzyıla kadar dayandırmaktadır. Bu görüşe göre her ne kadar shibori Japon kültürü içinde gelişmiş olsa da ortaya çıkışı Çin’e dayanmaktadır. İmparator Shömu’dan kalan eserler incelendiğinde kumaşların üç farklı teknik kullanılarak boyandığı görülmektedir. Bu teknikler; kökechi, rökechi ve kyökechi olup, bu kelimelerin ana eki olan “kechi” kelimesi Çince “rezerv” anlamına gelmektedir. Dolayısıyla shibori tekniğinin aslında Çin’de ortaya çıktığını doğrulayan argümanlardan biri de budur. Japonya ve Çin’de kullanılan kökechi, bir bağlama; rökechi, balmumu rezerve boyama ve kyökechi ise sıkıştırma tekniğidir. Kyökechi tekniğinde, kumaş katlanarak iki oymalı tahta arasına mengene yardımıyla geçirilmekte ve arada açık kalan deliklerin boyanması suretiyle simetrik desen elde edilmektedir.

Söz konusu varsayıma göre 500’lü yıllarda Çin’den gelen bu tekniğin iki yüz yıl sonra Japonya’da yaygınlaştığını İmparator Shömu’nun kayıtlara geçen ve günümüze kadar ulaşan kıyafetlerinden çıkarsamaktayız.

7. yüzyılın ortalarından 8. yüzyılın sonlarına kadar olan dönemde Çin ile Japonya arasındaki ticaretin artmış olması ve Japonya’nın Budizmi kabul etmesi ile birlikte günden güne gelişen ilişkiler kültürel alışverişin oluşmasında önemli bir etkendir. Bir diğer önemli etken ise, Çin’in giderek Uzak Doğu’nun kültürel anlamda en zengin ülkelerinden biri haline gelmiş olmasıdır. Bu durum dolayısıyla söz konusu dönemde Çin’e gönderilen Japon misyonerler, orada birçok alandaki gelişmeleri incelemiş ve bazılarını kendi ülkelerine taşımışlardır. Tüm bu süreç ülkeler arası etkileşimi artırmıştır.

Shibori Uygulamasında Kullanılan Kumaşlar

Shibori uygulamalarının kalitesi, kullanılan boyanın kalitesi ile bağlama, dikiş, katlama, boruya sarma gibi teknikler sonucunda kumaşın üç boyutlu halini koruyabilmesi için ipek, pamuk, yün, keten gibi selüloz lif içerikli kumaşların kullanılmasına bağlıdır. Özellikle boya maddelerinde son yıllarda yaşanan teknolojik iyileşmeler, doğal lif içeren kumaşlar dışındaki kumaş türlerinde de shibori tekniğini kullanmayı mümkün kılmaktadır. Burada boyanın kumaşa iyi işlemesi önemli bir husustur.

İpek

İpek, tarihi çok eskilere dayanan, narin yapılı ve oldukça pahalı bir kumaş cinsidir. Kumaşın endüstriyel hale gelmesinden önce sadece üst düzey gelir grubunun erişim imkanı bulunan ipek, hammaddesi olan ipek kozasının renk, ebat ve biçimine göre kalite açısından sınıflandırılmaktadır. Tıpkı öteki protein liflerinde olduğu üzere, alkaliye karşı hassasiyeti bulunan ipek kumaşta bu tür maddeler içeren temizlik ürünlerinin kullanılmaması gerekmektedir. Yine asit içerikli ya da klor barındıran temizlik maddeleri de ipek kumaşın liflerini değişime uğratarak, sararmasına neden olmaktadır.

Pamuk

Ham pamuk lifi yüksek miktarda selülozdan meydana gelmektedir. Ayrıca pamuk lifi, bir bitkisel hücrede bulunan maddeleri de bünyesinde barındırmakradır. Bu nedenle shibori tekniğinin kullanılması için pamuk oldukça elverişli bir kumaş cinsidir. Özellikle ince yapılı bir kumaş olması pamuğu shibori için daha da elverişli bir hale getirmektedir. Pamuk lifinin içeriğindeki selüloz oranı artıkça niteliği ve nem tutma özelliği artmaktadır.

Yün

Üretimi oldukça zor olan ve bu nedenle talebi karşısında üretimi kıt olan yün pahalı bir kumaş türüdür. İnce ve yumuşak bir yapıya sahip olması, aynı zamanda esnekliğinin verdiği rahatlık nedeniyle yün, giyim sektörü başta olmak üzere pek çok alanda kullanılan ve tercih edilen bir kumaş türüdür. Nem çekme kapasitesinin yüksek olması, kolaylıkla biçim alabilmesi ve esnek keçeleşme yapısına sahip olması münasebetiyle yün shibori sanatçıları tarafından sıklıkla kullanılan malzemelerden biridir. Yün kumaş üzerine shibori uygulamalarında sıklıkla görülen desenlerden biri de zincir desendir.

Keten

Keten lifinin uzunluğu ve kalınlığı elde edildiği bitkinin boyuna ve gelişmişliğine göre değişmektedir. Her bir lif, birbirine yapışık vaziyette pek çok yapıtaşından oluştuğu için keten lifleri boylamasına rahatlıkla birbirinden ayrılmaktadır. Keten lifinin dezavantajı, esnekliğinin az olması dolayısıyla hemen buruşabilmesidir. Ancak yüzeyinin düzlüğünden dolayı keten kendine has parlaklığı olan bir kumaş cinsidir

Shibori Boyamasında Kullanılan Boyar Maddeler

Farklı kumaşlar üzerinde boyama işlemi uygulanması suretiyle kumaşların renklendirilmesi ve böylece gerek insanların gerekse yaşadıkları çevrenin süslenmesi çok eski çağlardan itibaren süregelen bir durumdur. İnsanoğlu yeryüzünde var olduğu günden bugüne öncelikli olarak doğadan daha sonrasında ise teknolojinin getirdiklerinden yararlanarak sürekli yaşamını iyileştirme çabası içinde olmuştur.

Boyanacak olan kumaşın lif yapısına bağlı olarak tekstil sektöründe farklı maddeler boyar madde olarak kullanılmaktadır. Bu maddelerin ortak özelliği boyandıkları lifin üzerinde sabit durabilmeleri, boyama işlemi esnasında suda çözünebilmeleri, boyar maddenin rengini koruması ve boyama işlemi neticesinde kumaş lifleri ile boyar madde moleküllerinin birbirine bağlanmış olmasıdır.

Mordanlı boyalar

Bu boyar maddenin temel özelliği herhangi bir lifin üzerinde sabitlenememesidir. Bu nedenle mordan adı verilen bir kimyasal maddenin desteği ile boya lifin üzerine işlenebilmektedir. Bu nedenle mordan gerek rengin esas haline erişmek ve onu korumak gerekse aynı boyar maddeden farklı renk skalaları elde edebilmek amacıyla tekstil sektöründe sıklıkla kullanılmaktadır. Mordanlı boyalar özellikle yün ve ipek gibi bitkisel lif bazlı ürünlerin boyanmasında yardımcı olmaktadır. Tarihsel döneme baktığımızda kimya sektörünün yeterince gelişmesinden evvel halk arasında şap olarak bilinen potasyum alüminyum sülfatın mordan niyetiyle kullanıldığı görülmektedir. Yine meşe palamudu, kalay klorür, tanik asit, mazı ve krom tuzunun da geçmişte bu amaçla kullanıldığı bilinmektedir. Boyama işlemi esnasında mordan ile lifler aynı kabın içinde kaynatılma işlemine tabi tutulmaktadır.

Küp Boya

Suda çözünme özelliği bulunmayan boyalar ile boyama işleminin gerçekleştirilebilmesi için söz konusu boyar maddelere bu özelliği dışarıdan yardımla kazandırmak gerekmektedir. İşte bu nedenle çok büyük tahtadan yapılma kazanlar içerisinde redüksiyon yöntemi sayesinde lif ve boyanın birbirine nüfuz etmesi sağlanarak boyama işlemi gerçekleştirilmektedir. Küp boya işlemi için suyun sıcaklığının ortalama 50 derece olması gerekmektedir.

Asit boya

Boyanın kumaşa iyonik bağlar ile bağlanması ve böylece boyama işleminin gerçekleşmesini sağlayan yöntemdir. Bu yöntem esnasında öncelikli olarak kumaş yaklaşık 40 derecelik bir suyun içerisinde 20 dakika bekletilir ve asidik madde eklenerek, asitlendirme işlemi yapılır. Sonra kumaş içinde bulunduğu kaptan alınır. Öncesinde çözündürme işlemine maruz kalmış boyar madde kumaşın çıkarıldığı suya eklenir ve akabinde kumaş yeniden suya konulur. Yaklaşık 40-45 dakika sıcaklık kademeli olarak artırılarak boyama işlemi gerçekleştirilir.

Azoik boya

Azoik boya sayesinde selüloz içerikli tüm kumaşları boyamak mümkündür. Naftol adı verilen kimyasal bir madde ile diazonyum tuzunun bir araya getirilmesi suretiyle oluşan bu madde, ışık ve yıkama işlemlerine karşı dayanıklı olduğundan özellikle nakış ve dikiş ipliklerinin boyanmasında da sıklıkla kullanılmaktadır.

Pigment boya

Pigment boyama yöntemi doğa ile uyumlu, çevre dostu bir yöntem olması nedeniyle günümüzde bu konuda hassas davranan işletmeler tarafından sıklıkla kullanılmaktadır. Aynı şekilde bu konuda bilinçli davranan tüketiciler de pigment boya ile boyanan ürünleri satın almayı tercih etmektedir. Aynı zamanda bu boyama işleminin düşük maliyetli ve diğer yöntemlere kıyasla daha basit olması da yine sıklıkla kullanılma nedenleri arasında yer almaktadır. Bu maddenin ışık özelliği fazla olmakla birlikte sürtünme özelliği oldukça azdır. Pigment boya tekstil malzemesine binder ve katalizör yardımıyla uygulanmaktadır.

Direkt boya

Direkt boya, birtakım fiziksel ya da kimyasal işlemlerin polimere uygulanması yöntemiyle elde edilen suni liflere ya da doğal liflere uygulanabilen bir boya olması nedeniyle geniş bir kullanım alanına sahiptir. Bu boyama işlemi oldukça sıcak bir ortamda yapılır ve bu nedenle boyar maddenin kumaşa işleme hızı oldukça yüksektir.

Metal-kompleks boya

Bu boyama yönteminde boyar maddenin içine metal katyon eklenmektedir. Boyar maddeye metal katyon eklenmesi boya moleküllerinin genişlemesine, suda çözünürlük seviyelerinin düşmesine ve bunun sonucunda da boyar maddenin ışık ve yıkama karşısında dayanıklılığının artmasına neden olur. Renk skalasının az olması ve renklerin donukluk derecesinde mat çıkması nedeniyle metal-kompleks boyalar çok fazla tercih sebebi değildirler.

Reaktif boya

Canlı ve kendine özel renk seçenekleri nedeniyle reaktif boya tekstil sektöründe sıklıkla kullanılan bir boyar maddedir. Toz halinde bulunan bu maddeyi boyama işlemi esnasında koyulaştırmak amacıyla alginat patları kullanılmaktadır. Boyanacak maddenin özelliğine göre 30 ile 50 derece arasında ısıtılan suyun içine boya katılarak boyama işlemi gerçekleştirilmektedir. Boyama sonrasında kumaş yıkanarak, kalıntılardan arındırılır.

Mavi İndigo Boya

Indigo boya, belirgin mavi renge sahip organik bir bileşiktir. Tarihsel olarak indigo, Indigofera cinsinin bazı bitkilerinin, özellikle Indigofera tinctoria’nın yapraklarından elde edilen doğal bir boyadır. Boya kullanan Indigofera bitkileri, geçmişte bazı mavi boyar maddelerinin daha önce nadir olması nedeniyle ekonomik açıdan önemli olan indigo boyar maddesinin üretimi ile, özellikle Asya’da önemli bir ürün olarak dünya çapında yaygın olarak yetiştirilmiş ve kullanılmıştır.

Günümüzde üretilen çoğu indigo boyası sentetiktir ve her yıl birkaç bin ton oluşturur. En yaygın olarak, taş yıkama ve asit yıkama gibi etkilerin hızlı bir şekilde uygulanmasına izin verdiği denim kumaş ve kot üretiminde kullanılmaktadır. İndigo’nun birincil kullanım alanı pamuk ipliği boyası olup, ağırlıklı olarak kotlara uygun denim kumaş üretiminde kullanılır; Ortalama olarak, bir kot pantolon üretmek için sadece 3 gram (0.11 oz) – 12 gram (0.42 oz) boya gerekir. Yün ve ipek boyamasında daha küçük miktarlar kullanılmaktadır. İndigo olarak da bilinen indigo karmin, renklendirici olarak da kullanılan bir indigo türevidir. Yine ağırlıklı olarak kot üretimi için yılda yaklaşık 20 bin ton üretilmektedir.

Shibori Uygulama Teknikleri

Shibori tekniğinde dikerek, katlayarak, bağlayarak ya da boruya sarma tekniği kullanarak kumaşa üç boyutlu bir desen kazandırma amaçlanmaktadır.

Shibori Bağlama Tekniği

Bağlama tekniği shibori sanatında yüzyıllardır uygulanan bir yöntemdir. Burada kumaşa geçirilen ve desen olması beklenen unsurun geçirileceği noktaların iyi belirlenmesi ve sarılması önemlidir. Burada desen oluşturması için kullanılan maddeler yapılacak desenin büyüklüğü ya da biçimi göz önüne alınarak seçilmelidir. Bu maddeler; taş, nohut, vida gibi materyaller olabileceği gibi kumaşın belli yerlerinin sıkıştırılması ve böylelikle boyama işlemi esnasında sıkıştırılan bölgelerin boya almayarak desenin ortaya çıkması yoluyla yapılabilir.

Shibori Dikiş Tekniği

Shibori dikiş tekniğinde öncelikli olarak verilmek istenen desen kumaşa, yıkandığında kolayca geçecek bir materyal yardımıyla çizilir. Daha sonra desenin çizildiği yerlerden kumaş teğelleme usulü ile dikilir. Boyama işleminin öncesinde teğel geçilen yerler iplerin ucundan çekilmesi suretiyle sıkıştırılır. Boyama işlemi yapıldıktan sonra kumaş yıkanır, kurutulur ve akabinde ipliklerin kumaştan çıkartılmasıyla verilen desen ortaya çıkar.

Katlamalı Shibori Tekniği

Bu yöntemde kumaş farklı biçimlerde katlanarak boyama işlemi gerçekleştirilir. Kumaş, enine ya da boyuna dar ya da geniş biçimde katlanıp bağlanarak ya da bazı yerleri sıkıştırılarak boyanır ve böylelikle istenilen desen kumaşa verilmiş olur.

Shiboride Boruya Sarma Tekniği

Boruya sarma tekniğinde adından da anlaşılacağı üzere kumaş bir boruya sarılır ve daha sonrasında açılmaması ve kaymaması için iplerle sıkıca boruya tutturulur. Akabinde boru üzerindeyken kumaş ortaya doğru toplanarak, büzüştürülür. Boyama işleminde kumaş olduğu gibi boyaya sokup çıkartılabileceği gibi sadece kumaşın belli bölgelerinin boyanması da tercih edilebilir. Boyama işlemi bittikten sonra kumaş kuruyuncaya kadar borudan çıkartılmaz. Kuruduktan sonra iplerin kesilmesi suretiyle borudan çıkartılarak, kumaş kullanıma hazır hale getirilir.

---

T.C.
BEYKENT ÜNİVERSİTESİ
LİSANSÜSTÜ EĞİTİM ENSTİTÜSÜ
TEKSTİL TASARIM ANASANAT DALI
TEKSTİL ve MODA TASARIMI SANAT DALI

Yüksek Lisans Tezi
Tezi Hazırlayan: Selin ALPTEKİN
İSTANBUL, 2020
Kaynak: https://tez.yok.gov.tr/