Atıklar, Hızlı moda akımının etkisiyle, büyük miktarlarda tekstil üretimi ve yüksek giysi bertaraf oranı ile tekstil ve konfeksiyon endüstrisi, dünyanın en kirletici sektörlerinden biri haline gelmiştir. Dünyadaki toplam karbon ayak izinin %10 ‘u tekstil endüstrisi tarafından üretilmektedir. Hızlı moda akımı, üretici ve tüketici isteklerine tatmin edici karşılık verirken, dünyanın hem bugününü hem de geleceğini tehlikeye atan ilave bir atık yükünün oluşumuna sebebiyet vermektedir. 2018 yılı rakamlarına göre dünya çapında yıllık yaklaşık 150 milyon ton tekstil atığı oluşmakta ve küresel atık tekstil miktarının 2050 yılına kadar 895 milyon tona ulaşacağı tahmin edilmektedir.
Her yıl, giysi uygulamaları için dünya çapında 53 milyon ton elyaf üretilmektedir. Tekstil elyaf üretiminin % 73’ü, ürünün yaşam döngüsünün sonunda yakılmakta veya gömülmektedir. Tekstil atıklarının çevresel yükünün azaltılması için tekstil değer zincirinin dairesel hale getirilmesi, yani kaynakların tekrar kullanılabilmesi için ürünün kullanım ömrü sona erdikten sonra tekrar değer zincirinde bir önceki aşamaya sirküle edilmesi gerekmektedir.
Tekstil Geri Dönüşüm Kurumu’na göre tekstil geri dönüşüm malzemeleri tüketici öncesi ve tüketici sonrası atıklar olarak kategorize edilmektedir. Tüketici öncesi atık olarak da bilinen sanayi atığı, üretim sürecinde üretilen ve kullanılmayan atıkları ancak piyasaya yeniden kazandırılabilen edilebilen ikincil hammadde kaynağını ifade etmektedir. Tüketici öncesi atıklar, harman hallaç dairesi ve taraktan makinesinden gelen telefleri iplik telefini, kenarları, kumaşları ve üretim sırasında oluşan aşınmamış giysileri içerir. Tüketici sonrası tekstil atıkları, yaşam döngüsünü tamamlamış ürünleri içerir ve artık hem işlevsel hem de estetik olarak tüketici için yararlı değildir. Bu atıklarda makul ölçüde daha iyi olan ürünler, düşük gelirli ülkelere ikinci el giysi olarak satılmaktadır. Tüketici sonrası atıklar, hizmet ömürleri sonunda atılan lifli ürünlerdir ve ev (kumaş, çanta, yatak örtüsü, halı, perde gibi), ambalaj ve sanayi (üniforma, endüstriyel ve inşaat tekstili gibi) kaynaklıdırlar.
Tekstil Endüstrisinde Atık Yönetimi Stratejileri
Birleşik Devletler Çevre Koruma Ajansı tekstil atıklarının çöplük alanlarının %5’ini kapladığını, tekstil geri dönüşüm endüstrisinin ise tekstil atıklarının yılda sadece %15’ini geri dönüştürebildiğini ve geri kalan %85’lik bölümünü çöplüklere gönderdiğini belirtmektedir. Tekstil Geri Dönüşüm Kurumu (Council for Textile Recycling – CTR) dahil bir çok organizasyon, tekstil atıklarına ilişkin farkındalık yaratmak amacıyla çalışmaktadır ve 2037 yılına gelindiğinde çöplüklerde hiç tekstil atığı olmamasını hedeflemektedir.
Tekstil atık yönetimi, olumsuz çevresel etkileri azaltmak ve küresel sürdürülebilirlik yaratmak amacıyla ortaya çıkmıştır. Tekstil atık işleme stratejileri, azaltma (reduce), yeniden kullanma (reuse), geri dönüşüm (recycle) ve enerjinin geri kazanımını kapsamaktadır. Tüm bu stratejiler, ürünlerin ömrünü uzatarak, doğal kaynak tüketiminin ve karbondioksit salınımının azaltılması için fırsatlar sağlamaktadır.
Atık yönetimi stratejisi, öncelikle önleme ve en aza indirmeye öncelik verir, çünkü tekstil atıklarının önlenmesi ve en aza indirilmesi, atık akışı oluşumunu azaltmaya yönelik süreçlerdir. Önleme ve azaltma, tüketici davranışından derinden etkilenmektedir. Artan çevresel farkındalık, tüketici davranışını tekstil atıklarının daha fazla önlenmesine doğru değiştirmenin anahtarıdır. Bu, personel eğitimi ve eğitimi ile üretim seviyesine uygulanabilir. Mevcut uygulamalar ve prosedürle desteklenen tüm çalışanlar için tekstil atığının çevreye etkisi ile ilgili artan endişeler tekstil atığı oluşumunu azaltabilir. Yeniden kullanım, atık yönetimi hiyerarşisinde önleme ve en aza indirmeden sonraki adımdır.
Tekstilin yeniden kullanılması, tekstil ürünlerini yeni sahiplerine devrederek kullanım ömrünü uzatmayı amaçlamaktadır. Bu adım, ikinci el mağazalarında, e-marketlerde, giyim mağazalarında, pazar yerinde uygulanabilir. Tüketici sonrası atıkların kalitesi iyi olanlar sınıflandırılır ve yeniden satılmak üzere Doğu Avrupa ve Afrika ülkelerine gönderilir. Kalanlar geri dönüşüme gider. Tekstil geri dönüşümü, yeni bir ürün üretmek için tekstil atığını yeniden kullanma sürecidir. Tekstil atıklarının geri dönüştürülmesi, tekstil atığının yüksek değerli ürünlere dönüştürülmesi işlemidir.
T.C.
ERCİYES ÜNİVERSİTESİ
FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
TEKSTİL MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI
Hazırlayan: Hüseyin OKANDAN
Danışman: Prof. Dr. Hüseyin Gazi TÜRKSOY
Yüksek Lisans Tezi
Şubat 2022 KAYSERİ