El Dokuması Halılarda Kullanılan Araçlar
El dokuması halıların dokumasında kullanılan çözgü ipliklerinin uzunlamasına çekildiği en önemli araçlar halı tezgahlarıdır. Tezgah iskeleti eğimli iki tahta olan üst ve alt tahtalardan oluşmaktadır. Dokumayı oluşturan unsurları ise iki çözgü direği, levent demirleri, gerdirme mengenesi ve gücü sopasıdır. Çözgüler dokuma esnasında üst levende sarılırken, dokunan halı alt levende sarılarak üretimi yapılmaktadır. Kullanılan tezgah çeşitleri; yatay (yer veya konar göçer), dikey (ıstar, ipağacı, mazman) ve gelişmiş dikey tezgahlar olarak 3 grupta incelenmektedir.
Resim 2.6. Yatay (Yer ve Konargöçer) Tezgahı
Yatay tezgahların temel özelliği tezgahı sabitlemek için kullanılan kazıkların karşılıklı olarak çakılmasıdır. En basit dokuma tezgahına örnek olarak, taşınabilme kolaylığından ile göçebe toplumlarda tercih edilmektedir. Bu tezgah tiplerinde dokuyucu kişi yere çömelerek tezgahı kullanabilmektedir. Yatay tezgahlarda leventler arasında bulunan çözgü iplikleri yere boylamasına ve paralel olarak gerdirilmektedir.
Resim 2.7. Dikey Tezgah
Dikey Tezgahlar (Istar, İpağacı, Mazman), halı dokumalarda en ilkel ve tercih edilen tezgah tipi olarak günümüzde kullanılmamaktadır. Halk arasında ıstar tezgahı olarak da adlandırılmaktadır. Bu tezgahların çalışma prensibinde ağızlık açma sisteminde, dokuyucu atkı ipliğini mekik aracıyla çözgü ipliklerinden geçirir ve atkı sıkıştırma işlemini dokuyucu kendi yapmaktadır.
Resim 2.8. Sarmalı Tezgah
Gelişmiş dikey tezgahlar kendi aralarında, Sarmalı( Isparta) ve Germeli, (Hereke tipi) olarak 2 gruba ayrılmaktadır. Sarmalı Tezgah, dokunan halı çözgülerinin alt ve üst leventlere sarılmasıyla oluşan tezgah tipidir. Sarma tezgah ağaçtan veya metalden yapılmakta olup, çözgüler başka bir aparatta çözülerek tezgaha aktarılmaktadır. Dokuma yüzeyinde potlukların olmaması için gücü ağacı veya germe makinası kullanılmaktadır. Ahşap sarma tezgahın en önemli bölümlerinden biri yan ağaçlardır. Bunlar sağda ve solda olmak üzere iki tanedir. Yan tahtaları merdanelerin fili başlarından tutulmasını ve merdanelerin kendi eksenleri etrafında dönmesini sağlar.
Kalınlıkları ve uzunlukları tezgah ebatına göre değişmektedir. Metal sarma tipi tezgahlarda ise bu gücü ağacı yerine gücü demiri, germe makinası yerine leventlerle yan demirlere sabit dişliler kullanılmaktadır. Metal sarma tezgahların bölümleri ise, alt ve üst merdaneleri 2,5- 3 mm. kalınlığında saçtan altıgen olarak yapılmıştır. Her iki merdane üzerinde çubuk demiri yatağı bulunmuş, merdaneler tezgahın yan tablalarına takılarak monte edilmiştir. Tezgahın gerdirme sistemi yan tablalarda bulunan sonsuz vida sistemiyle gerçekleşmiştir. Metal germe tezgahlar üzerinde, ayrıca gücü demiri vardır ki uç noktalarına takılan sonsuz vida sistemi ile gücü demiri kolayca ileri geri hareket ederek, çözgü çaprazının açılıp kapanmasını sağlamaktadır.
Resim 2.9. Germe Tezgah
Germeli Tezgah, sarmalı tezgah tipinin geliştirilmiş hali olup, ince kalitedeki halıların üretiminde kullanılmaktadır. Bu tezgahlara düz tezgah da denilmektedir. Çözgü tellerinin gerdirilmesi, alt leventin aşağı yukarı hareketiyle sağlanmaktadır. Genellikle çözgü iplerinin maliyetini düşürmek için, bu tezgahlar kullanılmakta, ipek ve Hereke türü ince kaliteli halıların tek parça halinde dokunması için idealdir.
Halının çözgüsü tezgah üzerinde çözülmektedir. Germe tip tezgahlarda gerdirme düzeneği ya tezgahın ortasında ya da kenarında yer almakta ve gerdirme alt ile üst mazıları birbirinden iterek sağlanmakta, ayrıca ikinci bir gücü ağacı bulunmakta ve yörede buna çözgü gücüsü adı verilmektedir. Germe tip tezgahlarda dokunan halı yükseldikçe tezgahın alt merdanesinin altından kaydırılarak tezgahın arka kısmına geçirilmektedir. Germeli tezgahlarda düz zemin yüzeyinde olması ve herhangi bir sabitleyici kullanılmaması kolay taşınabilirlik sağlamaktadır. Çözgü ipliklerinin direk tezgah üzerine çekilmesi, gergin bir halı iskeleti oluştururken başka bir gerdirme aracına ihtiyaç duyulmaz. Bu sebeple halı yüzeyinde potluk ve hatalar görülmemektedir. Sarma tipi tezgahtan farkı; dokuma yüzeyinde gerginliği koruması ve ikinci bir gücü sopası bulunmasıdır.
El dokuması halılarda kullanılan yardımcı araçlar
El dokusu halı dokumalarda yardımcı araçlar çözgü direği, kirkit, makas, bıçak ve halı tarağı olarak gruplandırılmaktadır. “Çözgü Direği, çözgü çekmeye yarayan alete denilmektedir”. Çözgü direğinde bir ucu sabit olarak, diğer ucunda ise özel vida ile ileri ve geri hareket ettirilebilen iki demir çubuk yerleştirilmektedir. Sarma tipi tezgahların kullanımında öncelikle çözgü tahtası üzerinden çözgü iplikleri çekilerek tezgaha aktarılmalıdır. Germe tipi tezgahlarda ise böyle bir ihtiyaç bulunmamaktadır. Hareketli çubuklar sayesinde istenilen uzunlukta çözgü çekilebilmektedir. Çözgü sayısı halının enine göre hesaplanarak, ayarlanır ve çözgü direğindeki çözgüler tezgaha aktarılmaktadır.
Resim 2.10. Çözgü Direği
“Kirkit, ahşap ya da demirden yapılmış, ahşap veya demir saplı, kursun gövdeli, tarak seklinde dişleri bulunan, dişleri ipler arasına girerek düğüm iplerini sıkıştırmaya yarayan alettir”.
Kirkit, atılan atkı ipliğini sıkıştırılması ile düğümlerin yerini almasını sağlayarak tarak görevindeki, ağır ve çok dişli bir alettir. Kirkitler tahta, demir ve demir plakalı bulunmaktadır. Halılardaki düğüm sıklığının, halı kalitesini etkilemesiyle önemli bir yere sahiptir. Istar tarağı olarak bilinmektedir. Halı dokumada kullanılan bir diğer araç kirkittir. Halıda çözgü ipliklerinin arasına kolayca girebilecek sıklıkta yan yana dizilmiş 16-18 adet dişleri olan bir tarak görünümündedir ve kolay hareket ettirebilmek için ahşap materyalden sap kısmı bulunmaktadır. Dokuma yapan kişinin kuvvetle vurarak düğümleri sıkıştırmasını sağlayan kirkit, ağır olması amacıyla çeşitli materyallerden üretilmiştir. Demir, kurşun gibi materyalden yapılmış sapı ahşaptan olan kirkitlerin dışında tamamen tahta olanları oldukça sık kullanılmıştır. Bunların ağır olabilmesi için genellikle meşe, armut gibi ağaçlardan yapılmaları tercih edilmiştir. Halıdaki düğüm sıklığının kaliteyi arttırdığını göz önünde bulundurursak halı dokumacılığında kullanılan araçlar arasında kirkit oldukça önemli bir yere sahiptir.
Resim 2.11. (Uzun ve Normal) Kirkit Çeşitleri
Makas, iki el yardımıyla kullanılan ve ayarlanabilen özel bir alettir. Halıdaki ilme boylarının, aynı hav yüksekliğinde kesilmesi için kullanılmaktadır.
Makas çeşitlerini aşağıdaki ifadelerle açıklanmaktadır:
Genel olarak ayarlı ve ayarsız olmak üzere iki çeşit makas kullanılmaktadır. Ayarlı makaslar, halının hav yüksekliğinin her yerinde aynı olmasını sağlar. Bu makaslarda halının kalitesine ve istenen hav yüksekliğine göre ayarlamak mümkün olabilmektedir. Ayarı yapılan makas halı bitimine kadar aynı ayarda olmak zorundadır. Bu şekilde halının hav yüksekliğinin her yerde aynı olması sağlanmış olur. Ayarsız makaslar ise, çok değişik biçim ve şekillerde olan, makas ağızları kıvrık ya da düz olabilen, çok kaliteli malzemeden yapılan, genellikle orta büyüklükte olan makaslardır. Kullanım sırasında sık sık bilenmesi gerekmektedir.
Resim 2.12. Makas Çeşitleri
Bıçak, dokunan halı yüzeyindeki çözgü ipine düğümlenen ilmeleri kesmek için kullanılmaktadır. Ağaç veya metal olarak iki türü mevcuttur. Halı bıçağı genellikle küçük bir çakı görünümünde, sap kısımları ahşap, dokuyucunun avucu içine kolaylıkla yerleşebilecek şekilde üretilmiş bir özelliktedir. Halı Tarağı ise dokuma sırasında düğümlenen ilmelerin taranarak düzelmesinde kullanılmaktadır.
Resim 2.13. El Dokumacılığında Kullanılan Bıçak ve Halı Tarağı
El Dokuması Halılarda Kullanılan Gereçler
Halı dokumacılığında kullanılan en önemli gereç ipliklerdir. Yün, ipek ve pamuk iplikler genellikle halı dokumalarda kullanıldığı gibi keten elyafından elde edilen iplik türleri de kullanılmaktadır. Halı dokumacılığında atkı, çözgü ve ilme olmak üzere üç çeşit iplik kullanılmaktadır. Anadolu’da çözgü ipliklerine arış, atkı ipliklerine ise argaç denilmektedir. İlme ipliklerinde aynı zamanda çeşitli yöre ve kültür farklılıklarına göre sim, sırma, altın tel gibi materyal karıştırılarak kullanılabildiği çeşitli kaynaklarda yer almaktadır.
- Yün ipliği; koyun, keçi ve deve gibi hayvanların tüylerinden kırkılıp, eğirme işleminden geçirilerek elde edilmektedir. Koyunlardan elde edilen yün lifleri, dünyada 200 çeşitten fazla iklim şartı ve ırk tipine göre farklılık göstermektedir. Halı üretiminde kullanılan hammaddenin kalitesi çok önemli olup, bilinen en kaliteli yünler Türkistan, İran, Kafkasya bölgelerinde koyunların sırt ve omuz kısmından elde edilmektedir. Koyun yünlerinin ucuz ve kolay erişilebilir olması ile Türk halılarında genellikle koyundan elde edilen yün iplikler kullanılmıştır. Deve ve keçi yünü ince kalitedeki halılarda kullanılmaktadır. Deve yününden elde edilen iplikler, ülkemizde fazla kullanılmamakla beraber parlak ve boyama ihtiyacı gerektirmemektedir.
- Pamuk ipliği, çıkrık yardımıyla eğrilerek elde edilmektedir. Yün ve ipek ipliğine göre daha parlak ve az esnekliği bulunur. Dayanıklılığını arttırmak için merserize işlemi uygulanmaktadır. Halılarda sert, sağlam, düzgün görüntü vermek ve fazla bükümlü olmasıyla genellikle çözgü ipliklerinde kullanılmaktadır. Yün ipliğine göre pamuk ipliği fazla kaliteli sayılmamaktadır. Yünün bulunmadığı yerlerde, erişimin kolay ve ucuz olması sebebiyle yaygın olarak pamuk ipliği kullanılmıştır.
- İpek ipliği, dut yaprağından beslenen ve tırtıl türünden olan İpek böceğinin yaşam evrelerinden birini geçirmek üzere, ipek salgı bezlerinden ürettiği kozadan uygun şartlarda çekilerek elde edilen bir tekstil lifidir. Çekilen elyaf büküm işleminden geçirilerek değişik kalınlık ve katlarda iplik haline getirilmektedir. İpek böceği tarafından oluşturulan bu lif, liflerin kraliçesi olarak adlandırılmaktadır. Bir kozada lif uzunluğu 1000- 3000 metreye kadar olabilmektedir. İpek elyafının orta derecede esnekliği, yüksek derecede su emiciliği ve parlaklığı bulunmaktadır. Çok ince bir mukavemete ve yüksek kaliteye sahip olmasıyla birçok alanda yer alan ipek ipliği, pahalı olması nedeniyle genellikle saray halılarında kullanımı tercih edilmiştir.
El Dokuması Halılarda Kullanılan Teknikler
El dokuması halı dokumalarda hav iplikleri çözgü iplikleriyle farklı çeşitlerde düğümlenebilmektedir. Kullanılan düğüm çeşitleri ülkelere ve ülkelerde bulunan yörelere göre değişiklik göstermektedir. Düğüm teknikleri, Türk (Gördes) düğümü, İran (Sine) düğümü, Hekim düğümü ve Tek Çözgü Üzerine Bağlanan düğümler olmak üzere dört şekilde sınıflandırılmaktadır.
T.C.
ANKARA HACI BAYRAM VELİ ÜNİVERSİTESİ
YÜKSEK LİSANS TEZİ
TEKSTİL TASARIM ANABİLİM DALI
İlayda ÇATALKAYA
Tez Danışmanı: Prof. Dr. H. Feriha AKPINARLI
Temmuz 2021