Günümüzde Edirne’de yaşayış biçimini oluşturan en önemli etken Rumeli’nin farklı yerlerinden çeşitli zamanlarda gelen göçmenlerdir. Çünkü buralardan gelen topluluk yaşayış biçimlerini, kültürlerini de beraber getirmişlerdir. Dolayısıyla Edirne’de Anadolu kültüründen farklı olarak Rumeli ve Balkan yöresine ait bir kültür oluşmuştur.

---

Böylece Trakya bölgesinde ve bu yarımadanın bir parçası olan Edirne’de kendine özgü giyim kuşam kültürü ortaya çıkmıştır. Edirne’de Anadolu coğrafyasından farklı olarak bir kıyafet oluşmasında sadece Rumeli ve Balkan coğrafyası etkili olmamıştır. 92 yıl Osmanlı Devletine başkent olması nedeniyle sarayında etkisi olmuştur. Osmanlı döneminde Edirne moda merkezi haline gelmiştir. Sarayın etkisiyle Edirne insanı giyim kuşamına oldukça düşkün olmuştu. Bugün bile bu düşkünlük göze çarpmaktadır. Yörenin özelliklerini yansıtan ve toplumun vazgeçilmez unsuru olan yöresel kıyafetler tarihimizden bize kalan milli kültürümüzdür. Bu çalışmada Edirne Arkeoloji ve Etnografya Müzesinde bulunan erkek, giyimlerine ait giyim unsurları incelenerek, tekstil örnekleri tanıtılmaya çalışılmıştır.

Edirne’nin Yöresel Erkek Giysileri

Edirne’de erkek giyim parçaları şunlardır: Bele kuşak takılarak potur ve ağlı şalvar giyilir. Üzerine de gömlek, camadan, kolsuz camadan, kavuşturmalı yelek, salto giyilir, başı örtmek için ise fes kullanılır.

Edirne’de erkek kıyafetleri ile en eski bilgiyi Evliya Çelebi vermektedir. Evliya Çelebi: “Sayısız ve sınırsız ileri gelenleri samur kürk ve renk renk değerli kumaşlar giyip sarıklarının uçlarını sarkıtıp salınırlar. Orta halli olanları çuka ve boğası kaftan giyerler” diyerek Edirne erkek kıyafetlerini tarif etmiştir

Başa Giyilenler

Fes: Başlarında keyfe sarılı fes bulunurdu. Fes, Kuzey Afrika ülkesi olan Fas’da icat edilmiştir. Kalıplı ve kalıpsız olmak üzere iki çeşittir. Kalıplı olan çeşidinde üzerinde yana sarkan siyah ibrişimden yapılmış püskülleri bulunur. Fesin Osmanlı Devletin resmi olarak ilk kullanımı II. Mahmut zamanında 1827-1828 arasında olmuştur. Asker dışında devlet memurların, ilim adamların ve hatta esnafların dahi fes giymeleri istenmiştir. Fesler kullanıldığı döneme göre Aziziye, Hamidiye, Mecidiye isimleri almıştır. Atatürk döneminde Şapka İnkılabı ile (1925) tarihinde fes giyimi yasaklanmıştır.

Dolak: Fesin etrafına sarılmaktadır. Renkli ipek karışımı bir dokuma kullanılır. Fes hangi renk ise dolak o renge yakın tonlarda çizgili desenli dokunur. Kat kat dolanarak fese sıkça sarılır ve bir ucu sarkıtılır.

Sırta Giyilenler

Cepken: Bir kısa ceket türü olan cepken kadın ve erkek giyim unsurudur. Kolları koltuk altında başlayarak bileğe kadar yarık  ve takmadır. Giyen kişinin isteğine göre takılıp çıkartılır. Giyildiği vakit kolları giyilmez. İki tarafı omuzdan arkaya sarkar. Giyen kişinin ekonomik durumuna göre az ya da çok işlemeli olur.

Mintan: Bugünkü adıyla gömlektir. Pamuklu dokumadan yapılıp genellikle beyaz renkten olur. Beyaz renk dışında köylü kumaşı denilen gri çizgili bir kumaştan yapılanlar da vardır. Bununla birlikte bazen zemini beyaz üzeri mavi ve kırmızıçizgili kumaştan da dikilirdi.

Potur: Kalça tarafı kırmalı, bacak kısmı dar olan, bir çeşit erkek şalvarıdır. Şekil olarak bacağa gelen yerleri dar olup, kırmalı ve buruşuk olduğu için potur denilir. Lacivert, gri, mavi, bazen de siyah çuha kumaşından yapılırdı. Bazen takım halinde salta ile birlikte dikilip, ayak bilekleri ve ceplerine kaytan işlemeler yapılır. Bu kaytan işlemeler giyen kişinin isteğine göre beş sıradan dokuz sıraya kadar değişir. Poturun, Rusçuk biçimi, Karapınar biçimi ve Kulaklı potur olarak üç çeşidi vardır.

1. Rusçuk Biçimi: Ağı çalık ve dar şeklinde olup, ayak bilekleri ve cepleri kaytanlı ve çiçek işlemeli yapılır.
2. Karapınar Potur: Ağı olan potur çeşididir.
3. Kulaklı Potur: Paça kısmı çiçek işlemeli ve kulak şeklinde olup, bu kulak kısmı ayağa giyilen ayakkabının üstünü örtecek şekildedir. Poturların dikiş yerleri genellikle kaytanlıdır

Şalvar: Üst kısmı bol ve büzgülü olup, paçaları ayrı, süslemeli bir parçadan dikilir ve genişçedir. Erkeklerin şalvarları kadınlarınkine göre daha dar ve sade şeklindedir. Şalvarın, ağlı, yarım ağlı, elifli şeklinde üç çeşidi vardı. Şalvarların cep ve paça ağızlarında az kaytan vardı. Şalvar üzerine salta giyilir.

Salta: Bir cepken çeşididir. Cepkenden farkı kollarının yarık olmamasıdır. Kol ve yen ağız kısmı yırtmaçlı ve açık olup, kaytansızdır. Bu kısmı kırmızı renkli gezi denilen kumaş çeşidiyle astar kaplıdır. Çuha kumaşından yapılmıştır. Çiçek işlemeleri vardır. Arka ve kol kısımları gül ve servi işlemelidir.

Camadan: Yaka kısmı kaytanlı ve çiçek işlemelidir. Kolları ve kolçakları yani kolların dirsek kısımları fazla işlemeli, kol ağızları gümüş ya da sarı renk düğmeli olup, kol ağzından omuz başlarına kadar da çiçek işlemeleri vardı. Bu giysilerde dikiş ekleri kaytanla tutturulur.

Kolsuz Camadan: Kısa ve kolsuz olup, ön kısmı çapraz birleşen, halk ve esnaf tarafından giyilen bir çeşit yelektir.

Fermene: Çuha ve aba kumaşından yapılıp kolsuzdur. Şekil yönünden camadana benzer fakat ondan biraz daha uzun olup yelek şeklindedir. Fermenenin üzeri çiçek motifleri ile süslenmiştir. Süslemelerde bükme, ipek siyah ibrişim iplikleri kullanılmıştır. Fermene giyenler üzerine salto giymezler.

Kaftan: 1828 yılından önce giyilen bir giysidir. Geleneksel kıyafetlerde giysinin en üstüne giyilen astarsız, uzun etekli, uzun kollu ön kısmı ucuna kadar açık olan bir giysi çeşididir. Kaftanlarda kullanılan renkler giyen kişinin sosyal ve ekonomik durumuna göre değişmektedir. Kadın kaftanlarının üzeri çiçeklerle süslenirken, erkeklerin kaftanları sade olurdu. Kaftanların çeşitli modelleri vardır. Bunlar kapalı yakalılar, V yakalı, kuşaklı, kol yenleri bol olanlar, kaytanlıdır.

Salto: Bu giysi çuha kumaşından yapılmıştır. İşlemeler de çiçek motifleri ile yapılmıştır. Arka tarafı ve kol kısmının işlemeleri vardır.

Kuşak: Yöresel erkek dış giyimini tamamlayan kuşağın çeşitli işlevleri vardır. Vücudu dik tutması, soğuya karşı koruması, giysiyi güzel göstermesi, bazı eşyaların taşınmasında kolaylık sağlaması, kuşağı kullanan kişinin mevkisini belirtmesi gibi işlevleri sayılabilir. Türkler genellikle kuşaklarını yün ve deriden yaparlardı. Delikanlılık dönemine gelen gençlere, geçmişte törenle kuşak kuşatılırdı. Osmanlılar zamanında bütün erkekler kuşak kullanmışlardır. Erkeklerin kullandıkları kuşaklar iç ve dış olmak üzere iki çeşittir. Üst kuşak, potur, mintan(gömlek), şalvar, çakşır üzerine sarılır. Saltanın, camadanın, cepkenin etek kısımları kuşak üzerine gelir. Erkeklerde kuşak hem süs olarak kullanılmış, hem de öne gelen kıvrımları cep olarak kullanılmıştır. Pare keseleri, bıçak gibi bazı eşyalar kuşakta taşınmıştır.

Ferace: Sokak kıyafeti olup, cübbenin üzerine giyilen geniş kollu bir giysidir.

Yağlık: Beyaz renkli bir bez üzerine tek ucu sırma ile işlidir. İşlemeli kısmı öne gelecek şekilde kuşağa takılıp sarkıtılır. İsteğe bağlı olarak kuşağın üzerine silahlıkta bağlanırdı. Ayrıca boynun terini almak için boyuna atılır. Oyun oynarken de elde sallamak için kullanılırdı.

Ayağa Giyilenler

Ayakkabı: Ökçeli, altı kalın köseleli, arkası basık ayakkabı ya da tulumbacı yemeni, çetik, çarık giyilirdi.

Çorap: Yazın pamuktan, kışın ise yünden, kendi doğal rengi olan bej renkli olarak elde örülürdü.

Takılar: Saat köstekleri Edirne giyiminde önemli bir parçasıdır. Ayrıca para ve mühür keseleri de kullanılmıştır.

Edirne Yöresel Erkek Giysilerinde Kullanılan Kumaş Çeşitleri

Yazılı kaynaklardan Ömer Barkan’ın Edirne Askeri Kassamı’na Ait Tereke defterleri adlı araştırmasında, erkek giysiler için kullanıldığını düşündüğümüz kumaş çeşitleri yazılmıştır.

• Abâyi (Abâi): Kaba yünlü bir kumaş çeşidi.
• Aba: Yıkanmış, temizlenmiş ve taranmış yün yapağının dövülmek suretiyle keçeleştirilip pekiştirilmesiyle elde edilen kaba ve kalınca bir kumaştır.
• Beledi: Pamuklu bir kumaştır.
• Ebyari: İnce dokunmuş bir kuma ya da bu kumaş ile yapılmış bir tür elbise.
• Boğası: Günümüzdeki Amerikan bezine benzeyen bir çeşit kumaştır. Eskiden kaftanlara astar olarak kullanılırdı.
• Hasse: Bir tür patiska, ipekli kumaş.
• Kirpas: Astarlık için pamuk ipliğinden yapılmış kumaştır.
• Hare: Dalgalı ve parlak, ipekli bir kumaş.
• Iskarlat: Parlak, kırmızı renkte kumaş olup eski Venedik çuhasının ismidir.
• Dülbend: Pamuk ipliğinden dokunmuş olup ince yumuşak bir bez, baş örtüsü, sarık.
• Atlas: En eski ipekli dokuma tekniğidir. Atkı telleri gizli kalması sebebiyle çözgü yüzlü bir dokumadır.
• Kisai: Yünlü kumaş.
• Kemha: Kalın sık dokulu bir kumaş olması nedeniyle üst kaftan yapımında kullanılır.
• Muhattem: Mozaik olarak haneli işlenmiş kumaş.
• Vala: Siyah yünden dokunan, kalın ve ensiz kumaşa Yozgat ve Kastamonu’da verilen isim.
• Kutni(kutun): pamuk, pamuklu.
• Çuha (Çuka): Sık, tok bir kumaş olup yünden dokunmuştur.
• Muhayyer: Hareli kâğıt yada kumaş.
• Çatma: Düz zemin üzerine kadife tekniği ile kabartma motif oluşturularak dokunan eski bir desenli kumaş cinsidir.
• Sakangur (sagangur): Bir çeşit seyrek dülbend, tül.
• Bürüncük: Açık krem renginde olup, ham ipekten ve çok az miktarda da keten ipliği katılarak dokunan bir kumaştır.
• Tafte: Bazı döşemelerde ve elbiselerde kullanılan sık olarak dokunmuş parlak iplikli kumaş çeşididir.
• Kadife: havlı bir kumaş olup, çözgü ve atkısı ipek bazen de pamuktandır.
• Üskül: Taranmış keten, yumuşak keten bezi.
• Gezi: Çözgüsü atkısı ipek ve pamuk karışımı, sık dokunmuş, hareli bir kumaş türüdür. Kumaşın haresi, iki kızgın silindir arasında ezmek ve sürtmek işlemleri vasıtası ile elde edilir.

Edirne yöresel erkek giysilerinde, genellikle, pamuk, yün, ipek gibi bölge de var olan tekstil malzemeleri kullanılmıştır. Edirne de günümüze ulaşan yöresel erkek giysileri incelendiğin de, erkek giyiminde kadın giyimine nazaran sadeliğin hakim olduğu, giyim üretiminde, dokuma, süsleme ve deri gibi el sanatlarının birlikte kullanıldığı görülmektedir. Tek renk olarak dokunan kumaşlar, renk renk motiflerle el işi süsleme teknikleri uygulanarak zenginleştirilmiştir. Erkek giyiminin en önemli parçasının potur olduğu söylenebilir. Poturun üzerinde “mintan” olarak adlandırılan, çizgili veya sade renkli dokunan yakasız gömlekler giyilirdi. En önemli giyim aksesuarları ise deriden veya dokumadan yapılmış para keseleri ile kolçaklı saatlerdir. Kolçaklı saatler, genellikle erkek giyiminin tamamlayıcı parçası olarak kullanılmıştır.

KAYNAK TEZ SAHİBİ

Öğr.Gör. Aynur SARICA Trakya Üniversitesi, Şehit Ressam Hasan Rıza Güzel Sanatlar MYO, El Sanatları Bölümü, aynursarica@trakya.edu.tr, Edirne, Türkiye

Dr. Öğr. Üyesi Nilgün BECENEN Trakya Üniversitesi, Edirne Teknik Bilimler MYO, Tekstil, Giyim, Ayakkabı ve Deri Bölümü, nilgunbecenen@trakya.edu.tr, Edirne, Türkiye

Web: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/921339